Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Μάρτυρες που ανακηρύχθηκαν άγιοι της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Κύπρου, δεκατρείς συνολικά. Ήσαν μοναχοί στο μοναστήρι της Παναγίας της Καντάρας επί ημερών του βασιλιά της Κύπρου Ερρίκου Α' (1218 - 1253) και μαρτύρησαν το 1231. Ο θάνατος τους, ύστερα από φρικτά βασανιστήρια, τοποθετείται στις 19 Μαΐου του 1231 και ακριβώς η 19η Μαΐου είναι η μέρα κατά την οποία τιμά τη μνήμη τους η Εκκλησία.

Οι δεκατρείς μοναχοί - άγιοι ήσαν:

1. Ιωάννης (ηγούμενος)
2. Κόνων
3. Ιερεμίας
4. Μάρκος
5. Κύριλλος
6. Θεόκτιστος
7. Βαρνάβας
8. Μάξιμος
9. Θεόγνωστος
10. Ιωσήφ
11. Γεννάδιος
12. Γεράσιμος
13. Γερμανός

Οι δεκατρείς αυτοί μάρτυρες και άγιοι είναι άγνωστοι στους Κυπρίους χρονογράφους. Λεπτομέρειες, ωστόσο, για τους ίδιους και το μαρτύριό τους απαντώνται σε σχετικό κείμενο που φέρει τίτλο Διήγησις τῶν ἁγίων τριῶν καί δέκα ὁσίων πατέρων τῶν διά πυρός τελειωθέντων παρά τῶν Λατίνων ἐν τῇ νήσῳ Κύπρῳ τῷ ςψλθ' ἔτει.

Η Διήγησις σώθηκε σε δυο χειρόγραφα, του 14ου αιώνα το ένα (βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού) και του 1426 το δεύτερο (αρ. 575 της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης της Βενετίας˙ το δεύτερο αυτό χειρόγραφο δημοσιεύθηκε αρχικά από τον Κ. Σάθα [Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμος Β', Βενετία, 1873, σσ. 20 - 39]). Οι πληροφορίες περί του μαρτυρίου και του θανάτου των δεκατριών μοναχών της Καντάρας, που δίνουμε στη συνέχεια, είναι βασισμένες στα χειρόγραφα αυτά.

Άφιξη Ιωάννη και Κόνωνος στην Κύπρο: Εκ των δεκατριών μοναχών της Καντάρας κατά το 1228 -1231, τούτων ἔξαρχοι καί καθηγηταί ὑπῆρχον οἱ ... Ἰωάννης ...καί Κόνων ...οἱ καί ὑπῆρχον ἐκ τοῦ Καλοῦ  Ὄρους, ἐν τίνι τῶν ἐκεῖσε μοναστηρίων ἀσκούμενοι... Καταλιπόντες οὖν τό θαυμαστόν τοῦτο Καλόν Ὄρος [που βρισκόταν στην Αλλαγία-Κανδηλόρον- της Μικράς Ασίας] ἔφθασαν εἰς τήν καθ' ἡμᾶς νῆσον Κύπρον...

Η άφιξη των μοναχών Ιωάννη και Κόνωνος στην Κύπρο θα πρέπει να έγινε πριν από το 1228, όπως και η τελική εγκατάστασή τους στην Καντάρα, αφού πιο πριν, κατά την Διήγησιν, περιπλανήθηκαν σε άλλα κυπριακά μοναστήρια (Μαχαιρά, Αγ. Χρυσοστόμου). Τελικά κατέλαβον τό εὐαγές μοναστήριον τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου τῆς Κανταριωτίσσης, τό πλησίον τοῦ κάστρου Καντάρας, που το βρήκαν ως το πλέον  ἐπιτήδειον πρός τό ἡσυχάσαι.

Εκεί οι μοναχοί αυτοί απέκτησαν σύντομα φήμη, κοντά δε σ’ αυτούς συγκεντρώθηκαν και αρκετοί άλλοι τόσο από την Κύπρο (Θεόδωρος - Θωμάς, Βασίλειος - Βαρλαάμ κ.α.) όσο και από τη Μικρά Ασία (Ιερεμίας, Μιχαήλ - Μακάριος, Θεόδωρος - Θεοδώρητος, Ιωάννης - Ιλαρίων).

Όλοι ζούσαν σε συνθήκες σκληρής ασκήσεως και προσευχής, με επικεφαλής τον Ιωάννη (ηγούμενο του μοναστηριού) και Κόνωνα.

Σύγκρουση περί αζύμων: Η πρώτη σύγκρουση με τους Λατίνους κληρικούς της Κύπρου θα πρέπει να συνέβη το 1228. Ήταν μια εποχή κατά την οποία οι διωγμοί των Ορθοδόξων από τους Λατίνους στην Κύπρο βρίσκονταν σε έξαρση. Η Λατινική Εκκλησία του νησιού, που πληροφορήθηκε για τη μεγάλη φήμη των μοναχών της Καντάρας, απέστειλε στο μοναστήρι ένα εκπρόσωπό της — τον Ανδρέα — για να ερευνήσει περί των εκεί μοναχών. Οι τελευταίοι τον υποδέχθηκαν και τον φιλοξένησαν, αρχικά δε η όλη συνομιλία τους είχε τόνο φιλικό, μέχρις ότου εθίγη το ζήτημα της χρήσεως αζύμων, ζήτημα που είχε προκαλέσει μεγάλη διαμάχη μεταξύ της Ορθόδοξης Ανατολικής και της Δυτικής Εκκλησίας. Οι μοναχοί της Καντάρας ομολόγησαν ότι στις ιεροτελεστίες χρησιμοποιούσαν ένζυμον άρτον, όπως με επιχειρήματα απεδείκνυε η Ορθόδοξη Εκκλησία ότι ήταν το ορθό. (Η διένεξη για τη χρήση, στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, αζύμου ή ενζύμου άρτου είχε προκύψει επειδή οι Λατίνοι θεωρούσαν ότι ο Μυστικός Δείπνος είχε συμβεί κατά την ημέρα των αζύμων, όπως μαρτυρεί ο ευαγγελιστής Λουκάς˙ οι Ορθόδοξοι αντίθετα ισχυρίζονταν ότι οι Εβραίοι αποκαλούσαν «ημέρα των αζύμων» το χρονικό διάστημα από τη δύση του ήλιου κατά τη Μεγάλη Πέμπτη μέχρι τη δύση του ήλιου κατά τη Μεγάλη Παρασκευή· και ελέγετο έτσι, όχι επειδή κατά το διάστημα αυτό έτρωγαν άζυμα, αλλά επειδή τα ετοίμαζαν· αφού λοιπόν ο Μυστικός Δείπνος συνέβη το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης, ο Χριστός θα πρέπει να χρησιμοποίησε ένζυμον άρτον, κι όχι ψωμί χωρίς προζύμι, αφού το τελευταίο δεν είχε ακόμη παρασκευαστεί κι αφού χρήση του γινόταν την Μεγάλη Παρασκευή).

Η μεγάλη διαφορά, λοιπόν, μεταξύ Ορθοδόξων και Λατίνων ετέθη με οξύ τρόπο και στη συζήτηση μεταξύ του Λατίνου Ανδρέα και των μοναχών της Καντάρας, ο δε πρώτος αναχώρησε οργισμένος από το μοναστήρι.

Σύλληψη και φυλάκιση: Όπως αναφέρει η Διήγησις, οι μοναχοί της Καντάρας πρότειναν μάλιστα και μια διαδικασία για ν' αποδειχθεί ποια ήταν η ορθή άποψη για τα άζυμα: αφού τελέσουν τη λειτουργία και αυτοί (με χρήση ενζύμων) και οι Λατίνοι (με χρήση αζύμων), στη συνέχεια ένας εκπρόσωπος του κάθε δόγματος να εισέλθει μέσα στη φωτιά για ν' αποδειχθεί ότι το ορθό πρεσβεύει εκείνος από τους δυο που δεν θα καεί! Η εισήγηση αυτή δεν έγινε αποδεκτή, και οι μοναχοί διατάχθηκαν να παρουσιαστούν ενώπιον του Λατίνου αρχιεπισκόπου Λευκωσίας για να λογοδοτήσουν.

Αφού τέλεσαν αγρυπνία κι ολονύκτια λειτουργία στο μοναστήρι τους, οι δεκατρείς μοναχοί ξεκίνησαν την επόμενη μέρα για τη Λευκωσία. Στο μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου των Μαγγάνων (ή του Αγίου Γεωργίου του Λάμποντος) στη Λευκωσία, όπου έφθασαν, πλήθη Ορθοδόξων συνέρρεαν για να δουν τους μοναχούς της Καντάρας.

Στη συνέχεια οι μοναχοί παρουσιάστηκαν ενώπιον του Λατίνου αρχιεπισκόπου Ευστοργίου, ο οποίος περιστοιχιζόταν από μεγάλο αριθμό Λατίνων κληρικών. Ο Ευστόργιος τους ανέκρινε, οι δε μοναχοί με παρρησία υποστήριξαν και ενώπιόν του την άποψη των Ορθοδόξων για τη χρήση ενζύμου άρτου. Τότε ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος τους φυλάκισε, αφού πιο πριν τους εξευτέλισε με βασανιστήρια.

Στη φυλακή, οι μοναχοί παρέμειναν, σύμφωνα πάντοτε προς την Διήγησιν, τρία χρόνια, πᾶσαν κάκωσιν ὑπομένοντες ...τῇ δυσωδίᾳ, τῇ ταλαιπωρήσει καί τῇ  ἑτέρᾳ, θλίψει εὐχαριστοῦντες θεῷ  ὡς ἑνιαυτόν ἕνα, ἄρτου καί ὕδατος μεταλαβόντες... Στη φυλακή, καταβεβλημένος από τις κακουχίες, πέθανε ο ένας απ' αυτούς, ο Θεόγνωστος (Θεοδώρητος). Το σώμα του κάηκε από τους Λατίνους (5 Απριλίου του 1231).

Βασανιστήρια και θάνατος: Κατά το διάστημα της φυλάκισής τους, οι μοναχοί ανακρίθηκαν και βασανίστηκαν ξανά και ξανά, χωρίς όμως να ενδώσουν και ν' αποκηρύξουν την περί της χρήσεως ενζύμων άποψή τους. Τελικά, με εντολή του πάπα, οι μοναχοί αντιμετωπίστηκαν ως αιρετικοί, πράγμα που σήμαινε γι’ αυτούς βασανιστήρια και εκτέλεση. Μεταξύ των βασανιστηρίων που υπέστησαν, αναφέρεται στη Διήγησιν ότι δέθηκαν πίσω από άλογα που τους έσερναν καθ’όλο το μήκος της κοίτης του ποταμού Πηδιά που τότε περνούσε μέσα από τη Λευκωσία (περίπου από την πύλη Πάφου μέχρι την πύλη Αμμοχώστου). Τελικά, μισοπεθαμένοι οι μοναχοί, ρίχτηκαν στην πυρά και κάηκαν (19 Μαΐου 1231).

Το φοβερό αυτό έγκλημα των Λατίνων προκάλεσε μεγάλη αντίδραση τόσο στην ίδια την Κύπρο όσο και εκτός αυτής, ο δε πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γερμανός απευθύνθηκε στον πάπα Γρηγόριο Θ' και με επιστολή του, μεταξύ άλλων, ρωτούσε: Καλά ’γε ταῦτα, ἁγιώτατε καί τοῦ  ἀποστόλου Πέτρου διάδοχε; Ταῦτα παραγγέλλει ὁ τοῦ πράου καί ταπεινοῦ τῇ καρδίᾳ Χριστοῦ μαθητής;

Επίσης, ο Γερμανός έγραψε στον Γρηγόριο ότι το μαρτύριο κι ο θάνατος των μοναχών της Καντάρας ήταν το τελευταίο γεγονός που χρειαζόταν για να ολοκληρώσει την κατάρα του πολέμου ανάμεσα στις δυο Εκκλησίες. Στο έγκλημα είχε αναμειχθεί και ο βασιλιάς της Κύπρου Ερρίκος Α', ο οποίος είχε αναγκασθεί από τους Λατίνους ιερωμένους να διατάξει τον βασανισμό και τον θάνατο των μοναχών. Και τούτο, γιατί οι Λατίνοι εκκλησιαστικοί θεώρησαν ότι οι ίδιοι, ως ιερωμένοι, δεν μπορούσαν να δώσουν τέτοια εντολή!

Από το μαρτύριο των 13 μοναχών εμπνεύστηκε ο Κύπριος θεατρικός συγγραφέας Χριστάκης Γεωργίου το θεατρικό του έργο Καλόγεροι.