Παναγία Κανακαριά, Λυθράγκωμη

Η εκκλησία της Παναγίας Κανακαρίας βρίσκεται στο δυτικό άκρο του χωριού Λυθράγκωμη, που αποτελεί ίσως παραφθορά του ονόματος Ερυθρά Κώμη, το οποίο αναφέρεται από τον 7ο αιώνα μ.Χ. Η Κανακαρία όμως αρχικά ήταν ξεχωριστό χωριό, όπως φαίνεται από αναφορά του Λεόντιου Μαχαιρά και χειρόγραφα των χρόνων της Βενετοκρατίας. Αργότερα το χωριό Κανακαρία εξαφανίσθηκε και το όνομά του διατηρήθηκε στην εκκλησία. Η ονομασία Κανακαρία πιθανότατα προήλθε από επώνυμο της εικόνας της Παναγίας, αντίστοιχο της Γλυκοφιλούσας (Βλέπε Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος Αρχείου ΡΙΚ). Η Εκκλησία έγινε παγκόσμια διάσημη λόγω της σύλησης των υπέροχων ψηφιδωτών της από τον Τούρκο αρχιοκάπηλο Αϊντίν Ντικμέν μετά την Τουρκική Εισβολή και τους αγώνες της Κύπρου και των ανθρώπων της για επιστροφή τους.

» Βλέπε λήμμα: Αρχαιοκαπηλία

Αρχιτεκτονική

Η εκκλησία της Παναγίας Κανακαρίας όπως είναι σήμερα είναι αποτέλεσμα πολλών ανακατασκευών και προσθηκών. Έχει εσωτερικές διαστάσεις 19 Χ 11,90 μ., περιλαμβανομένου του νάρθηκα, αλλά χωρίς τις αψίδες. Έχει τη μορφή τρίκλιτης βασιλικής με ένα τρούλλο και ένα φουρνικό στο μέσο κλίτος και ένα τρούλλο στο κεντρικό τμήμα του νάρθηκα. Το μέσο κλίτος καταλήγει σε προεξέχουσα ημικυκλική αψίδα με χορδή 4,70 και βέλος 2,40 μ. Στον ημικυκλικό τοίχο της αψίδας υπάρχουν 3 παράθυρα. Έχει δυο κύριες εισόδους, μια στο μέσο του δυτικού τοίχου και μια στον νότιο τοίχο, πιο σημαντική, με προστώο το οποίο καλύπτεται με φουρνικό που στηρίζεται σε τέσσερεις κολόνες, οι δυο από τις οποίες είναι εντοιχισμένες σε πεσσούς. Μικρότερη θύρα υπάρχει και στον βόρειο τοίχο. Στον βόρειο τοίχο υπάρχουν και τρία μικρά παράθυρα. Μικρά παράθυρα υπάρχουν και στους υπερυψωμένους τοίχους του μέσου κλίτους που στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι κλειστά λόγω της υπερύψωσης των καμαρών των πλάγιων κλιτών.

Το αρχαιότερο τμήμα της εκκλησίας της Παναγίας Κανακαρίας είναι αναμφίβολα η κεντρική αψίδα, το τεταρτοσφαίριο της οποίας μέχρι το 1979 εστολίζετο με πολύ σημαντικό ψηφιδωτό του 6ου αιώνα. Η αψίδα ανήκει σε παλαιοχριστιανική ξυλόστεγη βασιλική που κτίσθηκε στα τέλη του 5ου αιώνα. Η βασιλική ήταν τρίκλιτη και τα κλίτη εχωρίζοντο με λίθινες κολόνες, έξι σε κάθε κιονοστοιχία. Οι κολόνες είχαν κορινθιάζοντα κιονόκρανα. Αν και το μέγεθος της βασιλικής δεν μπορεί να καθοριστεί με ακρίβεια, αφού δεν έγιναν ανασκαφές, φαίνεται ότι ήταν ελαφρά μεγαλύτερη από τη σημερινή εκκλησία και είχε ελαφρά διαφορετικό προσανατολισμό. Είχε νάρθηκα και ίσως και αίθριο όπως έδειξαν αποσπασματικές έρευνες. Στην αψίδα υπήρχε σύνθρονο από τρεις ευθύγραμμες βαθμίδες˙ στο κέντρο της τρίτης βαθμίδας υπήρχε λίθινος θρόνος. Το σύνθρονο διέσωσε σε σχέδιο της εκκλησίας ο πρώτος μελετητής του ψηφιδωτού της εκκλησίας Jakov Smirnov. Τον θρόνο αναφέρει και ο C. Enlart και τον είδε και ο G. Jeffery το 1914. Το σύνθρονο κι ο θρόνος αφαιρέθηκαν κατά την επισκευή της εκκλησίας το 1920.

Η πρώτη αυτή βασιλική καταστράφηκε πιθανότατα τον 7ο αιώνα και αντικαταστάθηκε γύρω στα 700 από μια δεύτερη βασιλική, τρίκλιτη και ξυλόστεγη με κτιστό ορθογώνιο πύργο με ξύλινη οροφή, πάνω από το βήμα. Οι κιονοστοιχίες της πρώτης βασιλικής αντικαταστάθηκαν με πεσσοστοιχίες. Τον 12ο αιώνα ή λίγο πριν ο ορθογώνιος πύργος πάνω από το βήμα αντικαταστάθηκε με τρούλλο ή μάλλον φουρνικό. Τον 12ο αιώνα ενισχύθηκαν οι πεσσοί και ξανακτίσθηκαν οι τοίχοι και οι αψίδες των πλάγιων κλιτών και τα κλίτη καλύφθηκαν με καμάρες και το κεντρικό τμήμα του μέσου κλίτους με τρούλλο. Λίγο αργότερα, αλλά τον 12ο αιώνα, κτίσθηκε και ο νάρθηκας με ένα τρούλλο στο κεντρικό τμήμα και δυο εγκάρσιες, στον κατά μήκος άξονα της εκκλησίας, καμάρες στα πλάγια. Ο νάρθηκας είχε μια είσοδο στο μέσο του δυτικού τοίχου κι επικοινωνούσε με τρεις θύρες, μια στο κάθε κλίτος, με τον κυρίως ναό. Αργότερα η θύρα με την οποία επικοινωνούσε με το βόρειο κλίτος εντοιχίσθηκε. Ύστερα από κάποια καταστροφή, ο νότιος τοίχος και η αψίδα του νότιου κλίτους της εκκλησίας ξανακτίσθηκαν. Ξανακτίσθηκε τότε, πιο ψηλά, και η καμάρα του νότιου κλίτους. Τότε πιθανότατα κτίσθηκε και το νότιο πρόπυλο της εκκλησίας. Η επισκευή αυτή έγινε πιθανότατα τον 13ο αιώνα. Στα τέλη του 15ου ή τον 16ο αιώνα ξανακτίσθηκε ο τρούλλος της εκκλησίας. Ο τρούλλος ξαναδιορθώθηκε, (ύστερα από κάποια καταστροφή το 1750), το 1759 από τον ιερομόναχο Χρύσανθο που έκαμε και άλλες επισκευές της εκκλησίας όπως αναφέρει επιγραφή πάνω από την είσοδο του νάρθηκα.

Το τεταρτοσφαίριο της αψίδας της εκκλησίας της Παναγίας Κανακαρίας ήταν διακοσμημένο με ψηφιδωτό. Στο ψηφιδωτό εικονίζετο η Παναγία ένθρονη σε στάση μετωπική να κρατά τον Χριστό στα γόνατά της. Την ένθρονη Θεοτόκο περιέβαλλε φωτεινή δόξα (mandorla) με τα χρώματα της ίριδος. Το κεφάλι της Παναγίας είχε καταστραφεί. Η παράσταση βρισκόταν σε παραδείσιο τοπίο με φοίνικες και πλατύφυλλα φυτά. Στα δεξιά της Παναγίας εικονίζετο αρχάγγελος, που εσώζετο σε καλή κατάσταση, από τη μέση και πάνω. Από τον άλλο άγγελο που βρισκόταν στ' αριστερά της Θεοτόκου εσώζετο μόνο το δεξί χέρι. Την παράσταση αυτή περιέβαλλε πλατιά ζώνη με γεωμετρικό και φυτικό διάκοσμο και με μετάλλια με τις μορφές των αποστόλων. Αρχικά υπήρχαν 13 μετάλλια, στα οποία εικονίζοντο στηθαίοι ο Χριστός και 12 απόστολοι. Το μετάλλιο με τον Χριστό και εκείνα με τον Πέτρο κι ένα άλλο απόστολο, ασφαλώς τον Ιωάννη, καταστράφηκαν. Μέχρι το 1979 εσώζονταν τα μετάλλια με τους αποστόλους Παύλο (μισοκατεστραμμένο), Ανδρέα, Φίλιππο, Ματθαίο, Λουκά, Θαδδαίο, Ιάκωβο, Μάρκο, Βαρθολομαίο και Θωμά. Το 1979 οι Τούρκοι αφαίρεσαν ολόκληρη την ψηφιδωτή διακόσμηση του τεταρτοσφαιρίου της αψίδας. Κατά την αφαίρεση τμήματα του ψηφιδωτού καταστράφηκαν. Όσα σώθηκαν πωλήθηκαν στο εξωτερικό. Μόνο τα μισοκατεστραμμένα μετάλλια με τους αποστόλους Βαρθολομαίο και Λουκά ύστερα από πολλές προσπάθειες επιστράφηκαν στην Κύπρο. Το μωσαϊκό της αψίδας της εκκλησίας της Παναγίας της Κανακαρίας μπορεί να χρονολογηθεί στην εποχή του Ιουστινιανού και πιο συγκεκριμένα γύρω στο 530.

Εκτός όμως από το ψηφιδωτό που κατέστρεψαν οι Τούρκοι το 1979, στην εκκλησία της Παναγίας Κανακαρίας υπήρχαν τοιχογραφίες διαφόρων εποχών. Από τον 9ο αιώνα σώζεται μια δυσανάγνωστη επιγραφή στη δυτική πλευρά του πρώτου από τα δυτικά πεσσού της νότιας πεσσοστοιχίας.

Από τον 12ο αιώνα σώζονται όχι σε καλή κατάσταση ο αρχάγγελος Γαβριήλ στο νότιο κλίτος και η αγία Βαρβάρα στο 2ο από τα δυτικά πεσσό της βόρειας πεσσοστοιχίας. Στον νότιο τοίχο, στα δυτικά της νότιας εισόδου υπάρχουν δυο τοιχογραφίες του αγίου Γεωργίου. Η νεότερη καλύπτει μεγάλο μέρος της παλαιότερης. Η παλαιότερη φαίνεται ότι ζωγραφίσθηκε στα τέλη του 12ου ή τις αρχές του 13ου αιώνα. Στον 14ο αιώνα ανήκουν τμήματα της Δευτέρας Παρουσίας στο βόρειο τοίχο του μέσου κλίτους πάνω από τη βόρεια πεσσοστοιχία. Γύρω στο 1500 χρονολογούνται οι τοιχογραφίες που σώθηκαν στο φουρνικό πάνω από το βήμα (Παντοκράτωρ, Ετοιμασία του Θρόνου, Δέηση, Ευαγγελισμός) η Ανάληψη, ο Ευαγγελισμός, η Γέννηση του Χριστού, κομμάτια από την Κοίμηση της Θεοτόκου κ.α. Στην ίδια εποχή μπορεί να χρονολογηθεί και η τοιχογραφία της Παναγίας Κανακαρίας στο τυφλό τόξο πάνω από τη νότια είσοδο.

Η σύληση

Οι τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά συντηρήθηκαν από το Aμερικανικό Ίδρυμα Dumbarton Oaks της Ουάσινγκτον το 1973 και η συντήρηση του μνημείου δημοσιεύθηκε από το προαναφερθέν ίδρυμα το 1977.

Ο ναός της Παναγίας Κανακαριάς, είναι από τις πιο κραυγαλέες περιπτώσεις σύλησης της χριστιανικής πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού. Τα απαράμιλλης τέχνης εντοίχια ψηφιδωτά αποτοιχίστηκαν μεταξύ 1978-1979 από τον Τούρκο αρχαιοκάπηλο Αϊντίν Ντικμέν, μεταφέρθηκαν στη Γερμανία και πολλά τμήματά τους πουλήθηκαν σε εμπόρους τέχνης. Σήμερα σώζεται, σε κακή κατάσταση, μόνο μία τοιχογραφία της Παναγίας με τον Χριστό πάνω από τη νότια είσοδο του ναού.

Όταν το Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου πληροφορήθηκε τη σύληση του ναού κατήγγειλε το γεγονός στην UNESCO, στο Συμβούλιο της Ευρώπης, στο Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (ICOM), στο Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Χώρων (ICOMOS) και στην Europa Nostra, αλλά και σε καθηγητές Βυζαντινής τέχνης παγκοσμίως. Το 1983 επιστράφηκαν, μέσω Γερμανίας και με τη μεσολάβηση εμπόρου τέχνης στο Λονδίνο, τα κλεμμένα μετάλλια με τις μορφές των αποστόλων Λουκά και Βαρθολομαίου, που αφαιρέθηκαν από την αψίδα του ναού.

Η δίκη της Ινδιανάπολης

Η εκκλησία έγινε μετά την Εισβολή παγκόσμια γνωστή λόγω των εξαίρετης τέχνης ψηφιδωτών της. Τα ψηφιδωτά της εκκλησίας αποκολλήθηκαν από τους Τούρκους. Όσα δεν καταστράφηκαν, πωλήθηκαν σε εξευτελιστική τιμή στην Ευρώπη. Απ' εκεί τα αγόρασε για 2.000.000 δολάρια η Αμερικανίδα έμπορος έργων τέχνης Περλ Γκόλντμπεργκ που τα μετέφερε στις Ηνωμένες Πολιτείες όπου επρόκειτο να τα πωλήσει για 20.000.000 δολάρια.

Όταν τα τμήματα των ψηφιδωτών επισημάνθηκαν στην κατοχή της Αμερικανίδας εμπόρου, η κυβέρνηση και η Εκκλησία της Κύπρου προσέφυγαν από κοινού στην αμερικανική δικαιοσύνη, απαιτώντας την επιστροφή τους στην Κύπρο. Η δίκη έγινε στην Ινδιανάπολη των ΗΠΑ και προκάλεσε παγκόσμιο ενδιαφέρον γιατί το αποτέλεσμά της θα ήταν σταθμός σε παρόμοιες υποθέσεις εμπορίας και κλοπής έργων τέχνης και αρχαιολογικών θησαυρών. Αξίζει να σημειωθεί ότι το αμερικανικό δικαστήριο δεν απεδέχθη εκπροσώπηση της λεγόμενης «Τουρκικής Δημοκρατίας Βόρειας Κύπρου», δηλαδή του καθεστώτος Ντενκτάς, θεωρώντας ότι το «κράτος» αυτό δεν υφίσταται. Πρόκειται για το άνω τμήμα του στήθους του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, το άνω τμήμα της παράστασης της Θεοτόκου και του Χριστού και τα μετάλλια που εικονίζουν τους αποστόλους Ματθαίο και Ιάκωβο (Βλέπε Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος Αρχείου ΡΙΚ).

Το δικαστήριο δικαίωσε την κυπριακή πλευρά και διέταξε την απόδοση των ψηφιδωτών στην Εκκλησία της Κύπρου (τον νόμιμο ιδιοκτήτη τους) και συνεπώς την επαναφορά τους στην Κύπρο.

Η ιστορική απόφαση του δικαστηρίου της Ινδιανάπολης ανακοινώθηκε στις 3 Αυγούστου 1989 (Βλέπε Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος Αρχείου ΡΙΚ).

Η Αμερικανίδα έμπορος προσέφυγε στο Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ, όπου κι εφεσίβαλε την απόφαση του πρωτόδικου δικαστηρίου. Αλλά και το Ανώτατο Δικαστήριο δικαίωσε την κυπριακή πλευρά, επικυρώνοντας την αρχική απόφαση στις 24 Οκτωβρίου 1990. Οι δυο δίκες, ιδίως δε οι δυο αποφάσεις των δυο αμερικανικών δικαστηρίων προβλήθηκαν σε πολλές χώρες του κόσμου, από τον τύπο και την ραδιοτηλεόραση, ως ιδιαίτερα σημαντικές στο είδος τους.

Μετά την αίσια κατάληξη της δίκης, τα ψηφιδωτά μεταφέρθηκαν το 1991 πίσω στην Κύπρο και απεδόθησαν στο νόμιμο ιδιοκτήτη τους, δηλαδή την Εκκλησία της Κύπρου. Μετά τη συντήρησή τους φυλάσσονται στη Λευκωσία. Στο μεταξύ οι Τούρκοι προέβησαν το 2007 – 8 σε εργασίες συντήρησης της εκκλησίας της Παναγίας Κανακαρίας, με σκοπό να την λειτουργήσουν ως μουσείο.

Υπόθεση Μονάχου

Στις 8 Οκτωβρίου 1997 οι γερμανικές αρχές και η Ιντερπόλ κατάφεραν να εντοπίσουν σε δύο διαμερίσματα του Τούρκου αρχαιοκάπηλου Ντικμέν στο Μόναχο και να κατάσχουν 260 εικόνες, τοιχογραφίες, ψηφιδωτά και χειρόγραφα από την τουρκοκρατούμενη Κύπρο. Συμμετοχή στην επιχείρηση αυτή είχε η τότε πρόξενος της Κύπρου στη Χάγη Τασούλλα Χατζητοφή η οποία προσποιήθηκε τον αγοραστή για να προσεγγίσει τους αρχαιοκάπηλους.

Στις 23 Σεπτεμβρίου 2010, το δικαστήριο του Μονάχου μετά από μια 13χρονη νομική διαμάχη απεφάνθη ότι οι κυπριακοί θησαυροί που βρέθηκαν στην κατοχή του Ντικμέν θα πρέπει να επιστραφούν στην Κύπρο. Το Νοέμβριο του 2010, ο Ντικμέν προχώρησε σε έφεση της δικαστικής απόφασης. Την επιστροφή μέρους των θρησκευτικών θησαυρών αποφάσισε το εφετείο του Μονάχου στις 18 Μαρτίου 2013 δικαιώνοντας την Κύπρο. Στις 12 Νοεμβρίου το κοινό υποδέχτηκε σε τελετή στο Βυζαντινό Μουσείο 173 εκκλησιαστικούς θησαυρούς, τον μεγαλύτερο σε αριθμό επαναπατρισμό εικόνων, τοιχογραφιών και ψηφιδωτών, που προέρχονται από περίπου 50 ναούς της κατεχόμενης Κύπρου. (Βλέπε Βίντεο) Ανάμεσα σε αυτούς επαναπατρίστηκαν τέσσερα σπαράγματα ψηφιδωτών του 6ου αιώνα από την Παναγία Κανακαριά: ο Απόστολος Θωμάς, το Xέρι της Θεοτόκου, το Xέρι του δεξιού Αρχαγγέλου και τμήμα της διακοσμητικής ταινίας. Εκτός αυτών επαναπατρίστηκε το βαλιτσάκι με τις ψηφίδες που χρησιμοποιούσε ο Ντικμέν για τη δημιουργία πλαστών ψηφιδωτών. Ανάμεσα στις ψηφίδες βρίσκονται και γνήσιες ψηφίδες από την ψηφιδωτή παράσταση της Παναγίας Κανακαριάς.

Επαναπατρισμοί ψηφιδωτών

Το ψηφιδωτό που απεικονίζει τον Απόστολο Μάρκο, επαναπατρίστηκε στις 18 Νοεμβρίου 2018 και το ψηφιδωτό του Αποστόλου Ανδρέα στις 23 Απριλίου 2018.

Πηγές: