Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Χωριό της επαρχίας Λεμεσού, 800 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, στη γεωγραφική περιφέρεια των αμπελοχωριών Λεμεσού -Πάφου. Βρίσκεται περί τα 4 χμ. στα βορειοδυτικά της Μαλλιάς και περί τα 3 χμ. στα νοτιοανατολικά του Αγίου Νικολάου. Στα δυτικά του χωριού είναι τα σύνορα των επαρχιών Λεμεσού και Πάφου.

Τα ασβεστούχα εδάφη της περιοχής αναπτύχθηκαν πάνω στις κρητίδες, τις μάργες και τις μαργαϊκές κρητίδες του σχηματισμού Πάχνας, της Μειόκαινης γεωλογικής περιόδου. Το ανάγλυφο είναι διαμελισμένο από αρκετά ρυάκια, που είναι παραπόταμοι του Χάποταμιου και του Διαρίζου και που πηγάζουν από τα βόρεια του χωριού, όπου βρίσκεται και ο υδροκρίτης. Ο Κρεμμός της Λαόνας, μεταξύ Άρσους, Βάσας και Ομόδους, απ' όπου πηγάζουν μερικά ρυάκια, έχει υψόμετρο 1.092 μ. Από τα βόρεια μέχρι τα νότια των διοικητικών ορίων του χωριού, το υψόμετρο πέφτει κάπου 350 μ. Τόσο η γενική κλίση προς τα νότια, όσο και οι κιμωλιούχοι αποστρογγυλωμένοι λόφοι, είναι τα γνωστά χαρακτηριστικά των κρασοχωριών της Λεμεσού.

Με μια μέση ετήσια βροχόπτωση 700 περίπου χιλιοστομέτρων, στο Άρσος καλλιεργούνται τ' αμπέλια (οινοποιήσιμα), πολύ λίγα σιτηρά, νομευτικά φυτά, λίγα λαχανικά, οπωροφόρα (κυρίως μηλιές κι αμυγδαλιές), λίγες ελιές και χαρουπιές.

Το Άρσος φημιζόταν και σε προηγούμενες ιστορικές περιόδους για τα αμπέλια του. Ο ντε Μας Λατρί αναφέρει τα ακόλουθα: Αν και το αμπέλι καλλιεργείται σχεδόν σε όλες τις επαρχίες και σ' όλους τους κήπους του νησιού, η μεγάλη καλλιέργεια περιορίζεται κοντά στον Όλυμπο ή στα βόρεια στις περιοχές Δαλιού, Λυθροδόντα και Πέρα και κυρίως στις πλαγιές του Μαχαιρά και του Τροόδους, από τα Λεύκαρα της επαρχίας Λάρνακας μέχρι το Άρσος της επαρχίας Αυδήμου (L'ile de Chypre, sa Situation Presente et ses Souvenirs du Moyen-Age, σ. 54).

Ο Αλμπέρ Γκωτρύ (Albert Gaudry) στο βιβλίο του Recherches Scientifiques en Orient, που εξεδόθη το 1855 αναφέρει μεταξύ άλλων και τα ακόλουθα: ...Το Όμοδος, η Βάσα και το Άρσος παρέχουν τα καλύτερα μαύρα κρασιά του νησιού.

Η κτηνοτροφία δεν είναι και πολύ ανεπτυγμένη.     

Ο πληθυσμός του χωριού γνώρισε μια σχεδόν αλματώδη και σταθερή αύξηση από το 1881 μέχρι το 1946. Αξίζει να αναφερθεί πως το 1946 το Άρσος ήταν το έβδομο σε πληθυσμό χωριό της επαρχίας Λεμεσού (μετά τα Κάτω Πολεμίδια, το Πελέντρι, τον Αγρό, την Πάχνα, το Κοιλάνι και το Βουνί). Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

Ο οικισμός είναι συμπαγούς συγκεντρωτικού τύπου. Είναι ένα κλασσικό παράδειγμα πυκνοδομημένου οικισμού που σε σημαντικό βαθμό, εκτός από τον κοινωνικό παράγοντα, έχει συνεργήσει και το ανάγλυφο. Στα βόρεια, τα δυτικά και τα νότια οι κοιλάδες ρυακιών με σχετικά απότομες πλαγιές εμπόδισαν την επέκταση του οικισμού. Στα ανατολικά μια σχετικά απότομη πλαγιά περιόρισε επίσης την επέκτασή του. Μέχρι το 1975 μόνο το δημοτικό σχολείο είχε κτιστεί ανατολικά του κύριου δρόμου. Οι λιθόστρωτοι στενοί δρόμοι, τα μακρυνάρια, λίγα δίχωρα και τα ανώγια, όλα κτισμένα με άψογη πελεκητή ασβεστόπετρα, προσδίδουν μια γοητεία στην αρχιτεκτονική του χωριού. Σε αρκετά σπίτια υπάρχουν ακόμη τα πατητήρια για την παραγωγή του φημισμένου αρσιώτικου κρασιού, καθώς και οι αποστακτήρες για την παραγωγή ζιβανίας.

Από συγκοινωνιακής απόψεως το χωριό συνδέεται στα βορειοδυτικά με τον Άγιο Νικόλαο και στα νοτιοανατολικά με τη Μαλλιά. Όμως χάρη στην εφαρμογή του αναδασμού το χωριό σήμερα διαθέτει ένα ευχερές αγροτικό οδικό δίκτυο που εξυπηρετεί όλα τα κτήματα. Το Άρσος είναι το πέμπτο κατά σειρά προτεραιότητας χωριό της Κύπρου που ζήτησε επίσημα αναδασμό και το έβδομο κατά σειρά συμπλήρωσης. Ο αναδασμός στο χωριό συμπληρώθηκε το 1980. Η μέση έκταση ιδιοκτησίας αυξήθηκε εξαιτίας της αναδιανομής, κατά 45,9% και η μέση έκταση τεμαχίου κατά 294,5%. Τα τεμάχια σε αδιαίρετη μορφή από 44,6% πριν από τον αναδασμό, περιορίστηκαν σε 0,3% μετά τον αναδασμό. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι μέσω του αναδασμού κατασκευάστηκε ένα σύγχρονο αγροτικό δίκτυο, το πρώτο σε αμπελουργικά χωριά. Ενώ το μήκος του αγροτικού δικτύου πριν από την εφαρμογή του αναδασμού με όλα τα γνωστά μειονεκτήματα, ανερχόταν σε 25,2 χμ., μετά τον αναδασμό αυξήθηκε σε 60,6 χμ.

Το Άρσος δεν μνημονεύεται από τον ντε Μας Λατρί, παρά το γεγονός ότι στους βενετικούς χάρτες το χωριό εμφανίζεται ως Arsos ή Arsas. Όμως κατά πάσαν πιθανότητα ο οικισμός Tarse που αναφέρει ο ντε Μας Λατρί είναι το Άρσος. Εξάλλου ο Σίμος Μενάρδος αναφέρει πως «ὑπό τῶν φράγκων τό Ἂρσος ἐγράφετο Tarce ή Tarse». Το χωριό Tarse ή Tarce περιλαμβάνεται στον κατάλογο των λουζινιανο-βενετικών φέουδων του Μας Λατρί.

Ο Χόκαρθ στο βιβλίο του Devia Cypria εκτός του ότι εκθειάζει το Άρσος για τα αμπέλια του, αναφέρει επίσης πως σ' αυτό εκτοπίστηκε το 1222 ο Ελληνορθόδοξος επίσκοπος της Πάφου. Ο Γκάννις αναφέρεται στην εκκλησία του χωριού, την αφιερωμένη στον απόστολο Φίλιππο, που την χαρακτηρίζει ως «μια μεγάλη σύγχρονη οικοδομή τοποθετημένη σε μια αρχαία θέση».

Ο Μπάρσκυ που επισκέφθηκε το Άρσος και την εκκλησία του Αποστόλου Φιλίππου το 1735, γράφει τα ακόλουθα: «Τό χωρίον Ἂρσος εὑρίσκεται εἰς τήν κορυφήν ὑψηλοῦ ὂρους ἐντός ὡραίου τοπίου μετά δροσεροῦ ἀέρος καί ῥέοντος ὓδατος...   Ἦτο  ἀραιῶς  κατῳκημένον ἀλλ ' ὡς ἢκουσα, τοῦτο ἦτο ἀρχικῶς πυκνοκατῳκημένον καί πολύ καλῶς γνωστόν. Εὑρίσκεται εἰς τήν Ἐπισκοπικήν περιφέρειαν τῆς Πάφου. Ὑπάρχει ἓνας μεγάλος λιθόκτιστος ναός πρός τιμήν τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Φιλίππου, οἰκοδομηθείς κατά τήν ἀρχαιότητα, τήν ἐποχήν τῆς Ἐνετικῆς κυριαρχίας. Ἒχει ἓνα τροῦλλον ὁ ὁποῖος δέν εἶναι ὁρατός ἐκ τῶν ἒξω, διότι ὁ ναός εἶναι κεκαλυμμένος ὑπό ξυλίνης στέγης καί κεράμων˙ ἒχει δύο εἰσόδους ἐκ δυσμῶν καί νότου. Ἐσωτερικῶς ὁ ναός εἶναι λαμπρός ὡς ἐκ τῶν διαστάσεων καί ἀναλογιῶν του, ἀλλά εἶναι πολύ ἐφθαρμένος καί ἀπεριποίητος. ... Ἐντός τοῦ Ἱεροῦ Βήματος φυλάττονται λείψανα τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Φιλίππου, ὑπάρχοντα ἐκεῖ ἀπό ἀρχαίους χρόνους....» (Α. Στυλιανού, Αἱ Περιηγήσεις τοῦ Ρώσσου Μοναχοῦ Βασιλείου Βάρσκυ, Λευκωσία, 1957, σσ. 79-80).

Επειδή μερικοί δίνουν και την ονομασία Αρσινόη στο Άρσος Λεμεσού, ο Hill υπογραμμίζει πως η Αρσινόη δεν έχει καμιά σχέση με το Άρσος (A History of Cyprus, Vol. I, σ. 263).

Για το Άρσος ο Τζέφρυ γράφει: Το Αρσος είναι αρχαίο χωριό με μια πολύ ενδιαφέρουσα βυζαντινή εκκλησία που καταστράφηκε πρόσφατα: προηγουμένως ήταν η μητρόπολη της Ελληνορθόδοξης επισκοπής Πάφου. Υπάρχει ένα μικρό αρχαίο ξωκλήσι αφιερωμένο στην Παναγία, που πιθανόν να κτίστηκε από τους Λατίνους (Α Description of the Historic Monuments of Cyprus, 1918, σσ. 363-364).

Γράμματα

Από νωρίς στο Άρσος καλλιεργήθηκαν τα γράμματα. Ο Λοΐζος Φιλίππου αναφέρει χαρακτηριστικά τα ακόλουθα: «Εἰς τό Ἂρσος ἐδίδασκον τά ἐκκλησιαστικά γράμματα ἱερεῖς, ὡς εἰς ὃλας σχεδόν τάς κοινότητας τῆς νήσου. Τοιοῦτοι ἱερεῖς ἀναφέρονται: ὁ Παπαχριστόδουλος Οἰκονόμος ... ὁ Μιχαήλ Ψάλτης πού βραδύτερον ἐγένετο ἐφημέριος. Ἀφοῦ ἐδίδαξεν ἐπί δεκαετίαν εἰς τό Ἀρσος, μετέβη τό 1858 εἰς Μερσίναν τῆς Μ. Ασίας... Μεταξύ 1868-64 ἐδίδαξαν... Μιχαήλ Χ'' Γιάννη Τσάτταλος (Λευκωσία), Παπᾶ Σάββας (Ἂρσος), Κωνσταντίνος Σάββα (Ἂρσος), ὁ Ἀγαθάγγελος Ἱερομόναχος Κύκκου ἐκ Μηλικουρίου, ὁ Νικόλαος Βελιάδης ἐκ Φιλιππουπόλεως, καί ὁ Κωνσταντῖνος Οἰκονομίδης ὃστις ἐγεννήθη εἰς τό Ἂρσος τήν 21ην Μαΐου 1845 καί ἐσπούδασεν εἰς τήν Θεολογικήν Σχολήν τοῦ Σταυροῦ...» (Λ. Φιλίππου, Τα Ελληνικά Γράμματα εν Κύπρω, τόμος Α', 1930, σ.258).

Τοπων: Άρσος, όνομα προερχόμενο, κατά πάσαν πιθανότητα, από την αρχαία ελληνική λέξη άλσος = μικρό δάσος, κήπος, πάρκο. Ο τύπος άρσος αντί άλσος απαντάται στον Ησύχιο (άρσεα).

Πηγή:

• Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια