Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η Ιερά Μονή της Παναγίας των Καθάρων είναι από τα αρχαιότερα μοναστήρια της Κύπρου.

Βρίσκεται κοντά στο χωριό Λάρνακας της Λαπήθου της επαρχίας Κυρηνείας, το οποίο σήμερα είναι κατεχόμενο από τα τουρκικά στρατεύματα κατοχής.

 

 

Η ιστορία του μοναστηριού αυτού είναι άγνωστη. Ιδρύθηκε, ίσως, από φυγάδες μοναχούς από την Κωνσταντινούπολη ή άλλη περιοχή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, που ήλθαν στην Κύπρο στα χρόνια της Εικονομαχίας, κατά τον 8ο αιώνα. Διαλύθηκε τον 18ο αιώνα (δηλαδή κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας) και η περιουσία του περιήλθε στη μητρόπολη Κυρηνείας.

 

Βλέπε λήμμα: Εικονολατρία και εικονομαχία

 

Από σχετικό κατάλογο της περιουσίας του μοναστηριού, κι από τις τοπικές παραδόσεις, συνάγεται ότι το μοναστήρι της Παναγίας των Καθάρων, αν και μικρό, ήταν αρκετά πλούσιο. Κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα, ενοικιαζόταν σε ιδιώτες, κληρικούς και λαϊκούς, για εκμετάλλευση της κτηματικής του περιουσίας. Μεταξύ των περιουσιακών στοιχείων του μοναστηριού, αναγράφονται σε σχετικό κτηματικό κώδικα και τα ακόλουθα: 200 σκάλες χωράφια, 1.700 ελαιόδεντρα στα χωριά Λάρνακας, Αγριδάκι, Λάπηθος και Φτέρυχα, 3 σκάλες περιβολιών, 90 ζώα κλπ.

 

Φαίνεται ότι και μετά την ουσιαστική διάλυση του μοναστηριού, εξακολουθούσαν να διαβιούν σ' αυτό μερικοί μοναχοί, σε διάφορα χρονικά διαστήματα. Τελευταίοι αναφερόμενοι μοναχοί στο μοναστήρι της Παναγίας των Καθάρων αναφέρονται κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ο οικονόμος Θεοφύλακτος και ο δόκιμος Λαυρέντιος από το χωριό Πρόδρομος.

 

Περιγραφές περιηγητών

Το 1735 επεσκέφθη το μοναστήρι ο Ρώσος μοναχός - περιηγητής Βασίλειος Μπάρσκυ, που μεταξύ άλλων, γράφει ότι ...το μοναστήρι αυτό ονομάζεται «Παναγία των Καθάρων» εξαιτίας του ότι η εικόνα που βρίσκεται εκεί θεραπεύει τους φλογισμένους οφθαλμούς, όπως λέγεται. Άλλοι λέγουν ότι το μοναστήρι πήρε το όνομά του από ένα χωριό που υφίστατο στην τοποθεσία αυτή κατά την Αρχαιότητα...

 

Και η τοπική παράδοση αναφέρει ότι το αγίασμα του μοναστηριού ήταν ιδιαίτερα ωφέλιμο για θεραπεία ασθενειών των οφθαλμών, αλλά και για το καθάρισμα της όρασης.

 

Κατά τον Μπάρσκυ, το μοναστήρι σχηματίστηκε γύρω από τον ερειπωμένο ναό του αρχαίου χωριού που βρισκόταν εκεί. Ο ίδιος δίνει και την πληροφορία ότι είχε ανεγερθεί καινούργιος ναός στο μοναστήρι περί το 1720, με τη βοήθεια των Χριστιανών, κι είχαν κτιστεί, κατά την ίδια εποχή, και μερικά κελλιά. Ο Μπάρσκυ προσθέτει ότι οι μοναχοί συντηρούνταν από τη γεωργία και την εκτροφή αιγοπροβάτων. Αναφέρει επίσης ότι τότε το μοναστήρι βρισκόταν υπό την δικαιοδοσία του αρχιεπισκόπου, και καταλήγει γράφοντας: ...δεν το εσχεδίασα αφού δεν έχει ούτε περιτείχισμα ούτε άλλο παρόμοιο που να υποδηλώνει μοναστηριακό κτίσμα, ούτε ωραιότητα, εκτός από τέσσερα φοινικόδεντρα και μερικά οπωροφόρα δέντρα...

 

Γράφει συγκεκριμένα: 

 

«Η μονή αύτη ονομάζεται Παναγία των Καθάρων, εκ του ότι η εικών η οποία ευρίσκεται εκεί θεραπεύει τους φλογισμένους οφθαλμούς, ως λέγεται. Άλλοι λέγουν ότι αύτη επήρε το όνομά της από ένα χωριόν, το οποίον ευρίσκετο εις την τοποθεσίαν ταύτην κατά την αρχαιότητα».

Αναφέρει ακολούθως πως εσχηματίσθη η μονή πέριξ του ηρειπωμένου ναού του εξαφανισθέντος χωρίου και προσθέτει:

 

«Περί το 1720, τη βοηθεία των Χριστιανών, ανηγέρθει νέος ναός…και δύο τρία κελιά… Οι μοναχοί συντηρούνται εκ της γεωργίας και της διατροφής προβάτων και αιγών».

 

Περιγράφει την τοποθεσίαν, το κλίμα, το ρέον ύδωρ και προσθέτει:

 

«Είναι υπό την δικαιοδοσίαν του Αρχιεπισκόπου. Δεν την εσχεδίασα, αφού δεν έχει ούτε περιτείχισμα ούτε τι παρόμοιον προς μονήν ούτε ωραιότητα, εκτός από τέσσαρας φοίνικας και μερικά οπωροφόρα δένδρα».

 

Ο Τζέφρυ (A Description of the Historic Monuments of Cyprus, Λευκωσία, 1918, σ. 280), γράφει ότι ο ναός του μοναστηριού είναι καλό δείγμα κυπριακού κτίσματος, σε βυζαντινογοτθικό ρυθμό, που τον θεωρεί όχι παλαιότερο του 18ου αιώνα. Αντίθετα προς την περιγραφή του Μπάρσκυ, ο Τζέφρυ γράφει ότι το μικρό αυτό μοναστήρι είναι ωραίο και γραφικό και ως οικοδόμημα και σε σχέση με την τοποθεσία στην οποία βρίσκεται.

 

Βλέπε λήμμα: Αρχιτεκτονική

 

Ο Γκάννις (1936) αναφέρει, όπως ο Τζέφρυ, ιδιαίτερα τις δυο θύρες του ναού (βόρεια και δυτική), ως καλά αρχιτεκτονικά δείγματα. Δίνει δε την πληροφορία ότι η μόνη χρονολογία την οποία είχε δει, πάνω από την δυτική θύρα του ναού, ήταν το 1707 και θα πρέπει να αναφέρεται στην ανοικοδόμησή του.

 

Η αρχιτεκτονική του ναού

Ο ναός του μοναστηριού είναι μονόκλιτος και καμαροσκέπαστος με επικάλυψη από κεραμίδια. Έχει εσωτερικές διαστάσεις 5Χ12 μέτρα περίπου, χωρίς την αψίδα. Δεν φαίνεται να είχε κοσμηθεί με τοιχογραφίες. Το καμπαναριό προστέθηκε πολύ αργότερα από την οικοδόμηση του ναού. Η χρονολογία 1707 πάνω από τη δυτική θύρα παραπέμπει σε οικοδόμηση του ναού κάπως ενωρίτερα από τη χρονολογία που δίνει ο Μπάρσκυ. Επίσης η πληροφορία του Μπάρσκυ ότι υπήρχε κάποτε στην περιοχή ένα χωριό (με την ονομασία Κάθαρα κατά την τοπική παράδοση) δεν επιβεβαιώνεται από τις διαθέσιμες πηγές. Ωστόσο στην περιοχή υπήρχε αρχαίος οικισμός, όπως μαρτυρούν ευρήματα, και προφανώς και ναός αφιερωμένος στον Ποσειδώνα, αφού βρέθηκε σχετική επιγραφή. Μέχρι πότε επιβίωσε αυτός ο οικισμός είναι άγνωστο, μπορεί όμως να θεωρηθεί ότι τον διαδέχθηκε ο Λάρνακας της Λαπήθου, που βρίσκεται σχετικά κοντά στο μοναστήρι και προς τα ανατολικά του.

 

Βλέπε λήμμα: Λάρνακας της Λαπήθου και Λαρνάκιος

 

Τα ερειπωμένα μοναστηριακά οικοδομήματα αποτελούνταν από δύο πτέρυγες σε σχήμα Γ, εκτεινόμενες στα ανατολικά και στα βόρεια του ναού. Η ανατολική πτέρυγα, που ήταν διώροφη, περιελάμβανε τα κελιά. Το βόρειο τμήμα της είχε μπροστά στοά με τρεις καμάρες. Η βόρεια πτέρυγα περιελάμβανε βοηθητικούς χώρους (ελαιοτριβείο, αποθήκες κλπ.).

 

Τα μοναστηριακά οικοδομήματα έχουν ερειπωθεί. Σε καλύτερη κατάσταση στέκει ο ναός, που είναι μονόκλιτος, καμαροσκέπαστος και με επικάλυψη από κεραμίδια. ΄Εχει εσωτερικές διαστάσεις 12Χ5 μέτρα περίπου, χωρίς την αψίδα. Ο ναός χρησιμοποιήθηκε από τους Τούρκους σαν μάντρα, και από τις δύο μεγαλοπρεπείς του εισόδους αφαιρέθηκαν οι θύρες. Το εικονοστάσι, οι εικόνες και ό,τι άλλο από το εσωτερικό του ναού έχει χαθεί. Πάνω από την δυτική είσοδο του υπάρχει εντοιχισμένη πέτρα με σκαλισμένα τα γράμματα ΙCΧΡ ΝΙ ΚΑ (=Ιησούς Χριστός Νικά) και τη χρονολογία 1707. Η χρονολογία φαίνεται ότι παραπέμπει σε ευρεία ανακαίνιση ή σε ξανακτίσιμο του ναού, που αντικατέστησε αρχαιότερο. Το καμπαναριό είναι σαφώς νεότερη προσθήκη.

 

Το κύριο μοναστηριακό οικοδόμημα με τα κελιά των μοναχών, ερειπωμένο σήμερα, ήταν διώροφο μακρόστενο κτίριο στα ανατολικά του ναού, με κατεύθυνση βορρά – νότο. Η βόρεια πλευρά του είχε μπροστά στοά με 4 αψίδες. Στα βόρεια και βορειοδυτικά του ναού υπήρχαν και άλλα βοηθητικά οικοδομήματα, από τα οποία υπάρχουν μόνο ερείπια.

 

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια