Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού διαρκεί από το 2.500 – 1.900 π.Χ.  Χάρη στην ανακάλυψη, επεξεργασία και συνεχή εξαγωγή του χαλκού κατά την περίοδο αυτή η Κύπρος παρουσιάζει μια σταθερή οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη.  Δείγματα της φάσης αυτής είναι τα υπολείμματα κατοικιών, που ανεσκάφησαν σε δύο οικισμούς, στη Σωτήρα – Καμινούδκια και το Μαρκί – Αλώνια, και ένας μεγάλος αριθμός τάφων σε όλη την Κύπρο (π.χ. από τη Δένεια, τη Λάπηθο, τον Κοτσιάτη, την Αυδήμου κ.α.) που απέδωσαν πολλά κτερίσματα από τα οποία ξεχωρίζουν τα πλούσια κτερίσματα των νεκροταφείου του Πέλλαπαϊς – Βουνοί.  Αυτή την περίοδο η Κύπρος είναι αρκετά απομονωμένη.  Οι σχέσεις της με το εξωτερικό είναι πολύ περιορισμένες, με εξαίρεση τις σχέσεις με την Ταρσό της Κιλικίας στην αρχή της Χαλκοκρατίας.

Το βασικό κριτήριο επιλογής χώρου για την ανέγερση των πρώτων οικισμών της εποχής του Χαλκού ήταν η εξασφάλιση συνεχούς προμήθειας νερού και οι μεγάλες κατάλληλες εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης.  Το κριτήριο της φυσικής ασφάλειας (π.χ. επιλογή λόφων ή ακρωτηρίων) παραβλέπεται, γι’ αυτό εξάλλου παρατηρείται απουσία τειχών και τάφρων από τους πρώτους αυτούς οικισμούς.

Οι οικισμοί της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού διαφέρουν από εκείνους της Χαλκολιθικής εποχής. Δεν είναι πυκνά δομημένοι με κυκλικές οικίες, αλλά διαθέτουν μεγαλύτερες ομάδες κτηρίων οι οποίες διαχωρίζονται από ανοικτούς χώρους.  Υπάρχουν αρκετοί γνωστοί οικισμοί της Πρώιμης Χαλκοκρατίας π.χ. η Φιλιά, οι Βουνοί, η Βασίλεια κ.ά.  Οι αρχαιολογικές έρευνες έχουν εντοπίσει τα νεκροταφεία αυτών των οικισμών αλλά όχι και τους ίδιους τους οικισμούς. Εξαίρεση αποτελούν οι οικισμοί της Σωτήρας – Καμινούδκια και του Μαρκί – Αλώνια. Ο τελευταίος εξακολούθησε να κατοικείται και κατά τις αρχές της Μέσης Εποχής του Χαλκού.

Σωτήρα – Καμινούδκια 

Η Σωτήρα – Καμινούδκια βρίσκεται δυτικά της Λεμεσού, σε απόσταση 5 χλμ. από την ακτή.  Χρονολογείται στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού και είναι ο πρώτος οικισμός αυτής της περιόδου που ανασκάφηκε στην Κύπρο.

Η αρχαιολογική σκαπάνη αποκάλυψε αρκετές οικιστικές μονάδες, διαδρόμους και στενά δρομάκια.  Τα σπίτια ήταν πετρόκτιστα.  Αποτελούνταν από δύο δωμάτια τα οποία επικοινωνούσαν μέσω ενός διαδρόμου και κάποτε και ενός προθαλάμου.  Το συνηθισμένο σχήμα των δωματίων ήταν το ορθογώνιο, χωρίς να λείπουν και τριγωνικά ή πολύπλευρα σχήματα.  Το νεκροταφείο του οικισμού βρίσκεται σε μια στενή κοιλάδα 100 περίπου μέτρα βόρεια του οικισμού. 

Δεν γνωρίζουμε τους λόγους εγκατάλειψης του χωριού, πιθανολογείται όμως ότι αυτή οφείλεται σε σεισμό.

Μαρκί - Αλώνια

Ο οικισμός στο Μαρκί – Αλώνια βρίσκεται νότια της Λευκωσίας.  Κατοικήθηκε για πρώτη φορά γύρω στο 2.400 π.Χ. στη συνέχεια επεκτάθηκε σταδιακά και συνέχισε να κατοικείται για 500 χρόνια.  Στη διάρκεια αυτής της περιόδου έγιναν ανακαινίσεις και πολλές μετατροπές στα κτήρια.  Πριν από την εγκατάλειψή του ο οικισμός στο Μαρκί αριθμούσε κάπου 400 κατοίκους. (Φ1)

Οι περισσότερες κατοικίες αποτελούνταν από τρία ή τέσσερα δωμάτια.  Συχνά τα δωμάτια αυτά διέθεταν εστίες, κτιστά θρανία και υποδοχές για μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία.  Ένας στενός δρόμος μήκους άνω των 40 μ., οδηγούσε σε πολλές κατοικίες, χωρίζοντας έτσι τον οικισμό σε γειτονιές.  Παρά την ύπαρξη νεκροταφείου κοντά στον οικισμό, βρέθηκαν μερικές ταφές μέσα στον ίδιο τον οικισμό.

Φιλιά

Η Φιλιά είναι ένα χωριό κοντά στη Μόρφου, στην κοιλάδα του ποταμού Οβγού.  Τα αρχαιότερα αρχαιολογικά ευρήματα του χώρου ανάγονται στη Νεολιθική εποχή.  Από την εποχή του Χαλκού έχει αποκαλυφθεί μέχρι τώρα το νεκροταφείο του οικισμού, με σημαντικά ευρήματα, αλλά όχι και ο χώρος όπου ζούσαν οι κάτοικοι της περιοχής.

Οι τάφοι της Φιλιάς χρονολογούνται στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού και απέδωσαν κυρίως πήλινα αγγεία, μεταλλικά αντικείμενα κ.ά.  Μερικά από τα αγγεία της ανήκαν σε τύπους που για πρώτη φορά ανευρέθηκαν τότε στην Κύπρο, έτσι, όταν αργότερα βρέθηκαν και αλλού παρόμοια αγγεία τότε χρησιμοποιήθηκε το όνομά της, για να χαρακτηριστεί ο πολιτισμός στον οποίο ανήκαν τα αγγεία αυτά.  Ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο «πολιτισμός της Φιλιάς» ήταν ο αρχαιολόγος Stewart το 1957.

Βουνοί

Οι Βουνοί είναι μια τοποθεσία που απέχει 4 χλμ. από το Πέλλαπαϊς στην επαρχία Κερύνειας.  Οι ανασκαφές εκεί έχουν αποδώσει μεγάλο νεκροταφείο του τέλους της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (2.075-1.900 π.Χ.).   Στους τάφους ανευρέθηκαν πλούσια κτερίσματα ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν τα εντυπωσιακά τελετουργικά πήλινα αγγεία και τα πήλινα ομοιώματα σκηνών καθημερινής ζωής. (Φ1) Τα ευρήματα από τους Βουνούς αποτελούν σήμερα μερικά από τα πιο σημαντικά εκθέματα του Κυπριακού Μουσείου, στη Λευκωσία.  Φανερώνουν επίσης τον πλούτο και την κοινωνική ανάπτυξη του οικισμού, τη βαθιά θρησκευτικότητα των κατοίκων αλλά και το υψηλό επίπεδο της τέχνης τους.

Βασίλεια

Σε αρκετές τοποθεσίες μέσα και έξω από το σύγχρονο χωριό Βασίλεια στη βόρεια ακτή της Κύπρου, 5 χλμ. δυτικά της Λαπήθου, βρέθηκαν ευρήματα της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού.  Μία τέτοια τοποθεσία είναι η Βασίλεια – Κουκκουλίνα, η οποία πρέπει να ήταν ένας αρκετά μεγάλος οικισμός που κατοικούνταν από ανθρώπους του «πολιτισμού της Φιλιάς».  Βρισκόταν σε μία στρατηγική τοποθεσία, γιατί από το ύψωμα εκείνο μπορούσε να ελέγχεται η στενή παραλιακή πεδιάδα.  Η θέση αυτή συνέχισε να κατοικείται και κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού.  Σε άλλες τοποθεσίες κοντά στη Βασίλεια βρέθηκαν νεκροταφεία της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού τα οποία απέδωσαν αρκετά ευρήματα, μερικά από τα οποία είναι ασυνήθιστα για την εποχή τους.