Ιωσήφ Χούρις
Ο σημαντικότερος από τους Κυπρίους ζωγράφους του 16ου αιώνα. Συνδυάζει άνετα τη βυζαντινή παράδοση με την ιταλική τέχνη από την οποία δανείζεται ορισμένα στοιχεία στην κίνηση και τις χειρονομίες των μορφών που ζωγραφίζει και μια κάποια γλυκερότητα στην έκφραση. Τα στοιχεία όμως αυτά τα δένει σφικτά με τη βυζαντινή παράδοση που είναι κυρίαρχη στο έργο του.
Βλέπε λήμμα: Βυζαντινή τέχνη
Το όνομα του ζωγράφου είναι γνωστό από την υπογραφή του στο πίσω μέρος πέντε εικόνων από τη Μεγάλη Δέηση που βρίσκεται στο εικονοστάσιο του καθολικού του μοναστηριού του Αγίου Νεοφύτου. Πίσω από την εικόνα του Χριστού που βρίσκεται στο κέντρο της Μεγάλης Δέησης, υπάρχει η χρονολογία 7 Αὐγούστου 1544 Χρ[ιστοῦ].
Βλέπε λήμμα: Νεόφυτος άγιος- Εγκλείστρα
Αν και πιθανό να φαίνεται παράξενο ότι ο Ιωσήφ Χούρις δεν υπογράφει τις εικόνες του μπροστά, στο κάτω μέρος, εν τούτοις δεν είναι ο μοναδικός ζωγράφος που υπογράφει στην πίσω πλευρά. Άλλοι δυο Κύπριοι ζωγράφοι του 16ου αιώνα, ο Σίλβεστρος και ο Λούτζιος υπογράφουν στην πίσω πλευρά τις εικόνες τους. Αλλά και έξω από την Κύπρο ζωγράφοι υπογράφουν τις εικόνες τους στο πίσω μέρος.
Ο Ιωσήφ Χούρις ζωγράφισε, εκτός από τις 17 εικόνες της Μεγάλης Δέησης του καθολικού του μοναστηριού του Αγίου Νεοφύτου, και τις εικόνες του εορτολογικού κύκλου στο ίδιο εικονοστάσιο. Σήμερα από τις 17 εικόνες της Μεγάλης Δέησης σώζονται 16 και από τις εικόνες του εορτολογικού κύκλου σώζονται μόνο 21. Οι εικόνες της Μεγάλης Δέησης που σώζονται είναι: του Χριστού, της Παναγίας, του Προδρόμου, των αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ και των αποστόλων Πέτρου και Παύλου, που είναι πιο μεγάλες από τις άλλες, του Ιωάννη του Θεολόγου, του Ανδρέα, του Μάρκου, του Ιακώβου, του Φιλίππου, του Θωμά, του Λουκά, του Ματθαίου και του Βαρθολομαίου.
Οι εικόνες του εορτολογικού κύκλου περιλαμβάνουν και τον Θεομητορικό και τον Χριστολογικό κύκλο. Από τον Θεομητορικό κύκλο σώζονται οι ακόλουθες εικόνες: Η Προσφορά και η Απόρριψη των δώρων του Ιωακείμ και της Άννας, η Προσευχή του Ιωακείμ, η Προσευχή της Άννας και ο Ασπασμός του Ιωακείμ και της Άννας, η Γέννηση της Θεοτόκου, η Κολακεία της Θεοτόκου και τα Εισόδια της Θεοτόκου. Από τον Χριστολογικό κύκλο σώζονται: η Γέννηση του Χριστού, η Μεταμόρφωση, η Έγερση του Λαζάρου, η Βαϊοφόρος, ο Μυστικός Δείπνος, ο Νιπτήρ, η Προδοσία, ο Ιησούς ενώπιον των Αρχιερέων, Ελκόμενος επί Σταυρού, η Σταύρωση, η Αποκαθήλωση, ο Επιτάφιος Θρήνος, η Ανάσταση του Χριστού, η Ανάληψη και η Πεντηκοστή.
Αν και στις εικόνες του εορτολογικού κύκλου δεν υπάρχει η υπογραφή του Ιωσήφ Χούρι, είναι αναμφίβολα δικά του έργα, γιατί τόσο η τεχνική όσο και η τεχνοτροπία των εικόνων αυτών είναι ίδιες με την τεχνική και τεχνοτροπία των εικόνων της Μεγάλης Δέησης.
Ο χαρακτήρας της ζωγραφικής του
Ο ζωγράφος βάζει την προετοιμασία απ' ευθείας στο ξύλο χωρίς να χρησιμοποιεί ύφασμα. Μόνο στο σημείο που ενώνονται οι δυο σανίδες κολλά στενή λωρίδα από ύφασμα. Η έλλειψη του υφάσματος είχε σαν συνέπεια την ευκολότερη αποκόλληση της προετοιμασίας και καταστροφή τμημάτων ή και ολόκληρης εικόνας. Σ' αυτό οφείλεται η απουσία ορισμένων εικόνων του εορτολογικού κύκλου, που αντικαταστάθηκαν με μεταγενέστερες. Ύστερα από την ετοιμασία ο ζωγράφος χρύσωνε το φόντο και μετά σχεδίαζε τη μορφή. Γι’ αυτό μέρος από τα χρώματα κάλυπτε το χρυσό του φόντου, με αποτέλεσμα ν' απολεπίζεται η εικόνα στα σημεία αυτά.
Οι πτυχώσεις των ενδυμάτων αποδίδονται με πιο σκούρες πινελιές, του ίδιου χρώματος με εκείνο των ενδυμάτων. Συνοδεύονται όμως από ανοικτόχρωμες επιφάνειες για να δίνουν ανάγλυφη μορφή. Γενικά όμως είναι κάπως σκληρές. Τα γυμνά ωστόσο αποδίδονται αριστοτεχνικά, χωρίς τη μεσολάβηση σχηματικής γραμμής. Ο ζωγράφος χρησιμοποιεί το λαδοπράσινο προπλασμό σαν σκιά και πλατιές φωτισμένες επιφάνειες που με τον βαθμιαία εξασθενημένο τόνο της φωτεινής σάρκας αποδίδουν αριστοτεχνικά τους όγκους. Χρησιμοποιεί λίγα γραμμικά φώτα σ' επίκαιρα σημεία που ακολουθούν τους όγκους και τονίζουν ιδιαίτερα τα χαρακτηριστικά των μορφών. Έτσι ο ζωγράφος πετυχαίνει άριστα τον συνδυασμό της παλαιολόγειας παράδοσης με τη σύγχρονη ιταλική τέχνη. Τα βυζαντινά όμως στοιχεία παραμένουν κυρίαρχα, όπως φαίνεται ιδιαίτερα στις εικόνες του εορτολογικού κύκλου. Πραγματικά εικόνες όπως η Μεταμόρφωση εύκολα θα μπορούσαν να θεωρηθούν καθαρά παλαιολόγειες.
Στον Ιωσήφ Χούρι και σε βοηθούς του θα μπορούσαν, ίσως, να αποδοθούν και οι τοιχογραφίες του καθολικού του μοναστηριού του Αγίου Νεοφύτου που είναι αφιερωμένο στη Θεοτόκο. Πραγματικά παρά τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στις εικόνες και τις τοιχογραφίες, που οφείλονται στη διαφορά της τεχνικής και της κλίμακας, υπάρχουν και πολλά κοινά στοιχεία. Οι ομοιότητες είναι πιο φανερές εκεί που σώθηκαν τοιχογραφίες με θέματα όμοια μ' εκείνα των εικόνων, όπως η Προσφορά των δώρων και η Προσευχή του Ιωακείμ από τον Θεομητορικό κύκλο που κάλυπτε την καμάρα του νότιου κλίτους του καθολικού. Αλλά και στις 24 σκηνές του Ακάθιστου Ύμνου που καλύπτουν τη βόρεια καμάρα του καθολικού και διατηρούνται σε αρκετά καλή κατάσταση μπορεί να δει κάποιος την ίδια τεχνοτροπία με τις φορητές εικόνες.
Ο Ιωσήφ Χούρις, εξελληνισμένος Συρορθόδοξος, όπως φαίνεται από το όνομά του, είναι αναμφίβολα, τόσο από την άποψη του σωζόμενου έργου του όσο και από την ποιότητα της ζωγραφικής του, ο πιο σημαντικός Κύπριος ζωγράφος του πρώτου μισού του 16ου αιώνα. Γνωρίζει καλά την παλαιολόγεια ζωγραφική και παρ' όλο που χρησιμοποιεί στοιχεία της ιταλικής τέχνης της εποχής του, μένει πιστός στη βυζαντινή παράδοση. Είναι ενήμερος των συγχρόνων ρευμάτων και των εικονογραφικών τύπων της ορθόδοξης αγιογραφίας της εποχής του, όπως φαίνεται ανάμεσα σ' άλλα και από την απεικόνιση του Άγγελου Αστέρα που καθοδηγεί τους Μάγους στον σχετικό Οίκο του Ακάθιστου Ύμνου. Η ποιότητα του έργου του είναι εξαιρετική και μπορεί να συγκριθεί άνετα με τους καλύτερους ορθόδοξους αγιογράφους της εποχής του.
Αθανάσιος Παπαγεωργίου
Φώτο Γκάλερι
