Παναγία Λύσης
Ο ναός της Παναγίας Λύσης κτίστηκε το μεταξύ του 1892 και του 1901. Στο χώρο προϋπήρχε εκκλησία και η νέα κτίστηκε γύρω από την παλιότερη.
Αρχιτέκτονας και αρχιμάστορας ήταν ο Χριστόδουλος Γρούτας και τέλειωσε το χτίσιμο της εκκλησίας ο Ιάκωβος Παύλου, γνωστός ως "μάστρε Γιακουμής". Ο "μάστρε Γιακουμής" ήθελε να δώσει όλη του την τέχνη στο κτίσιμο της εκκλησίας και στην είσοδο της, όπως συνέβη και στον Ναό του Αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο. Έτσι ανέβαινε στο ποδήλατό του και διένυε 30 περίπου χιλιόμετρα, από τη Λύση μέχρι τον Άγιο Νικόλαο για να σχεδιάσει τον περίτεχνο διάκοσμο και επέστρεφε άλλα 30 χιλιόμετρα για να τον φτιάξει. Κάπως έτσι πέτυχε την ιδιαίτερη διακόσμηση του ναού.Η ανέγερσή της κράτησε δέκα σχεδόν χρόνια.
Κτίστηκε στον τύπο της τρίκλιτης σταυροειδούς τρουλλαίας βασιλικής, με έντονο το νεογοτθικό στοιχείο. Η κεντρική πόρτα της, από την οποία περνούσαν όλοι οι πιστοί εισερχόμενοι στην εκκλησία για να ανάψουν στην χάρη της ένα κερί και να προσευχηθούν, είναι αντίγραφο της εισόδου του ναού του Αγίου Νικολάου Αμμοχώστου. Το εικονοστάσιο κατασκευάστηκε το 1909 από κάποιον Ευτυχή στη Λάρνακα. Την ίδια χρονιά άρχισε η κατασκευή του κωδωνοστασίου, που ολοκληρώθηκε το 1920. Παρά το μεγάλο της μέγεθος καθώς μπορούσε να «φιλοξενήσει» πάνω από χίλια άτομα, χρειάστηκε και γυναικωνίτης. Αυτός, λοιπόν, κατασκευάστηκε το 1948, από κάποιον μάστορα Ηλία από τον Καραβά και τους Λυσιώτες, Ανδρέα Τοφιά, Συμεών Γιάγκου Συμεού και Καλλή του Γιάννη.
Ένας από τους λίγους Λυσιώτες που συνεχίζει να μελετά και να καταγράφει τα της Λύσης, ο Δημήτρης Περσιάνης, δημοτικός σύμβουλος στη Λύση σημειώνει "Η μεγάλη εκκλησία του χωριού, αφιερωμένη στην Παναγία, κτιζόταν επί 10 χρόνια με εθελοντική εργασία των κατοίκων του χωριού και τέλειωσε το 1888 αντικαθιστώντας παλαιότερη εκκλησία. Η αρχιτεκτονική της είναι επηρεασμένη από τους γοτθικούς ναούς της Λευκωσίας και της Αμμοχώστου. Είναι κτισμένη με πελεκητή πέτρα που κουβαλούσαν οι Λυσιώτες με τα αμάξια τους από την Βορόκλινη και γιόρταζε με μεγάλο πανηγύρι στις 8 Σεπτεμβρίου. Στον περίβολο της εκκλησίας σώζονταν μερικές γέρικες ελιές, που λέγονταν «φραγκοελιές» όπως και πολλές άλλες στην περιοχή του χωριού, η δε ονομασία τους αποτελεί άλλο ένα στοιχείο που παραπέμπει στα χρόνια της Φραγκοκρατίας. Ο R. Gunnis (1935) θεωρεί ως ανάρμοστα τα γοτθικά αρχιτεκτονικά στοιχεία της εκκλησίας. Στο εσωτερικό της υπάρχει αγίασμα..."
Η εκκλησία σταμάτησε να λειτουργεί μετά την τουρκική εισβολή του 1974. Υπέστη βανδαλισμούς και μετατράπηκε σε τζαμί για πολλά χρόνια λόγω της έλλειψης τζαμιού στο χωριό. Μετά την κατασκευή τζαμιού στο χωριό το 2019, η εκκλησία είναι εγκαταλελειμμένη. Αναμένεται να ανακαινιστεί από την Τεχνική Επιτροπή Δικοινοτικής Πολιτιστικής.
Η εκλησία ξαναλειτούργησε μετά το 1974, την Κυριακή 8 Σεπτεμβρίου 2019, ανήμερα της γιορτής της Παναγίας μετά από προσπάθειες του κατεχόμενου δήμου Λύσης.
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια
Φώτο Γκάλερι
