Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στη Λευκωσία, θεμελιώθηκε από τον αρχιεπίσκοπο Νικηφόρο στις 30 Απριλίου 1662 και συμπληρώθηκε πιθανότατα πριν από το 1673, που πέθανε ο Νικηφόρος. Τη θεμελίωση της εκκλησίας αναφέρει εγχάρακτη επιγραφή σε ανάγλυφο με τρεις θυρεούς πάνω από το υπέρθυρο της δυτικής εισόδου της εκκλησίας. Ο ναός κτίσθηκε στον χώρο της Μονής του Αγίου Ιωάννου του Πίπη. Η μονή αυτή ήταν αφιερωμένη στον Ευαγγελιστή Ιωάννη, τον αγαπημένο μαθητή του Χριστού και σήμερα αποτελεί τον καθεδρικό Ναό της Λευκωσίας.

Η εκκλησία είναι μονόκλιτη, καμαροσκέπαστη, με οξυκόρυφη καμάρα που στηρίζεται σε τέσσερα οξυκόρυφα τόξα, που ξεκινούν από προβόλους στον βόρειο και τον νότιο τοίχο. Η εκκλησία καταλήγει στ' ανατολικά σε ημικυκλική, εσωτερικά, και πεντάπλευρη, εξωτερικά, αψίδα. Στα νότια της αψίδας προστέθηκε άλλη αψίδα, μικρότερη, του ίδιου τύπου, που καλύπτει τις δυο από τις πέντε πλευρές της αψίδας. Η εκκλησία είναι κτισμένη με τετραγωνισμένους πωρόλιθους. Έξι ισχυρές αντηρίδες στον βόρειο και τον νότιο τοίχο βοηθούν στην εξουδετέρωση των ωθήσεων της καμάρας. Η εκκλησία έχει τρεις θύρες στο μέσο του νότιου, του βόρειου και του δυτικού τοίχου που έχουν άνοιγμα 1,25 μ. περίπου. Τέταρτη θύρα, πιο στενή, ανοίχθηκε αργότερα στο ανατολικό άκρο του βόρειου τοίχου. Η εκκλησία φωτίζεται από εννέα ορθογώνια παράθυρα με χαμηλωμένο τόξο, πέντε στον νότιο τοίχο και τέσσερα στον βόρειο τοίχο. Μικρότερο παράθυρο υπάρχει στην αψίδα και άλλα στον δυτικό, τον νότιο και βόρειο τοίχο του ορόφου του νάρθηκα.

Οι εξωτερικοί τοίχοι της εκκλησίας είναι αδιακόσμητοι. Πάνω όμως από τη νότια είσοδο υπάρχει εντοιχισμένο μαρμάρινο ανάγλυφο με θυρεό, κατεστραμμένο, που περιβάλλεται από στεφάνι με δαφνόφυλλα. Η τέχνη του ανάγλυφου είναι ιταλική και μπορεί να χρονολογηθεί στον 15ο ή 16ο αιώνα. Πάνω από τη δυτική είσοδο υπάρχει εντοιχισμένο ανάγλυφο από μαλακό ασβεστόλιθο με τρεις θυρεούς. Ο κεντρικός θυρεός, σκαλισμένος πιο ψηλά από τους άλλους, είναι του βασιλείου της Κύπρου και της Ιερουσαλήμ. Οι άλλοι δυο φέρουν ένα λιοντάρι όρθιο. Πάνω από τους θυρεούς υπάρχει ανάγλυφο με τη Σταύρωση και δωρητές, ένα άνδρα και μια γυναίκα. Το ανάγλυφο αυτό, που είναι ένα από τα λίγα δείγματα της μεσαιωνικής γλυπτικής που σώθηκαν στην Κύπρο, μπορεί να χρονολογηθεί στον 14ο ή 15ο αιώνα.

Το 1779 ή λίγο νωρίτερα, ο αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος πρόσθεσε στα δυτικά ανοικτό νάρθηκα στηριζόμενο σε τόξα που επεκτείνει τον γυναικωνίτη της εκκλησίας στα δυτικά.

Σύμφωνα με τον ιστορικό της Εκκλησίας της Κύπρου Φίλιππο Γεωργίου, ο αρχιεπίσκοπος Σίλβεστρος, ύστερα από την επάνοδό του από την εξορία το 1731 επιχείρησε να εικονογραφήσει την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη, αλλά μόλις ζωγραφήσας τό ἱερόν θαῦμα προσελήφθη ὑπό τοῦ θανάτου. Τη συμπλήρωση της διακόσμησης της εκκλησίας με τοιχογραφίες ανέλαβε ο διάδοχος του Σιλβέστρου στον αρχιεπισκοπικό θρόνο Φιλόθεος. Το έργο του Φιλοθέου ανιστορούσε αναθηματική τοιχογραφία στον βόρειο τοίχο κοντά στον άμβωνα. Η αναθηματική τοιχογραφία, όπως και οι επιγραφές που τη συνόδευαν, έχουν καταστραφεί από την υγρασία. Τις επιγραφές διέσωσαν ο Φ. Γεωργίου και ο Χαρίλαος Παπαϊωάννου που περιγράφει και την αναθηματική τοιχογραφία. Άλλη επιγραφή στην αψίδα δίπλα από πορτραίτο αρχιεπισκόπου αναφέρει τον αρχιεπίσκοπο Φιλόθεο και την χρονολογία 1736. Το πορτραίτο αυτό διαφέρει σημαντικά από το πορτραίτο του Φιλοθέου στην αναθηματική τοιχογραφία κοντά στον άμβωνα, μοιάζει όμως κάπως με το πορτραίτο του Φιλοθέου, πάνω από τη νότια είσοδο της εκκλησίας του Αγίου Σπυρίδωνος στην Τρεμετουσιά. Επειδή και τα γράμματα των τελευταίων δυο γραμμών της επιγραφής που αναφέρουν τον Φιλόθεο και τη χρονολογία είναι κάπως διαφορετικά από τα γράμματα της επιγραφής, θεωρήθηκε ότι ο εικονιζόμενος δεν είναι ο Φιλόθεος, αλλά ο Σίλβεστρος. Είναι γεγονός ότι οι τοιχογραφίες της αψίδας και του ανατολικού τμήματος της καμάρας όπου εικονίζεται ο Ακάθιστος Ύμνος διαφέρουν τεχνοτροπικά από τις υπόλοιπες τοιχογραφίες του κυρίως ναού.

Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας είναι ζωγραφισμένη η Παναγία όρθια με τα χέρια υψωμένα σε δέηση. Η τοιχογραφία αυτή έχει πάθει πολλή φθορά. Πιο κάτω στον ημικυλινδρικό τοίχο της αψίδας εικονίζονται οι ιεράρχες Σίλβεστρος, Κύριλλος, Επιφάνιος, Σπυρίδων, Χρυσόστομος, Βασίλειος, Γρηγόριος ο Θεολόγος, Νικόλαος, Αθανάσιος και Ιωάννης ο Θεολόγος. Το κάτω τμήμα του τοίχου της αψίδας επενδύθηκε με σανίδες διακοσμημένες με φυτικό βλαστό και άλλα σχέδια. Η επένδυση αυτή έγινε πιθανότατα όταν επενδύθηκε με σανίδες το ανατολικό τυφλό τόξο του βόρειου τοίχου στην Πρόθεση. Στις σανίδες αυτές είναι ζωγραφισμένη Αγία Τράπεζα μπροστά από την οποία στέκει επίσκοπος, πιθανότατα ο αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος, ακολουθούμενος από ομάδα κληρικών. Στο ανατολικό τμήμα της καμάρας και τους τοίχους, πίσω από το εικονοστάσιο, είναι ζωγραφισμένος ο Ακάθιστος Ύμνος. Πιο χαμηλά στον νότιο τοίχο εικονίζεται ο άγιος Τριφύλλιος και στον βόρειο τοίχο ο άγιος Ηρακλείδιος.

Στο τμήμα της καμάρας ανάμεσα στα δυο ανατολικά τόξα εικονίζονται σκηνές από τη ζωή του Χριστού. Στο νότιο ήμισυ της καμάρας και στο πάνω τμήμα του νότιου τοίχου εικονίζονται οι εξής σκηνές: Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, η Γέννηση του Χριστού, η Περιτομή του Χριστού, η Μεταμόρφωση, η Έγερση του Λαζάρου, η Βαϊοφόρος, ο Ιησούς μπροστά στους Αρχιερείς, ο Ιησούς ενώπιον του Πιλάτου, ο Εμπαιγμός, η Μαστίγωση και η προς το σταυρώσαι απαγωγή του Χριστού. Στο βόρειο ήμισυ εικονίζονται η Υπαπαντή του Χριστού, ο Ιησούς δωδεκαετής εν τω ναώ, η Βάπτιση, ο Μυστικός Δείπνος, ο Ιερός Νιπτήρ, η προσευχή του Χριστού στον κήπο της Γεθσημανή και μια πολυπρόσωπη Σταύρωση. Πιο κάτω ανατολικά του παραθύρου εικονίζεται η Αποκαθήλωση και ο Επιτάφιος Θρήνος. Στα δυτικά του παραθύρου εικονίζονται ο άγιος Γεώργιος και δυο στρατιωτικοί άγιοι πολύ κατεστραμμένοι. Στον νότιο τοίχο ανατολικά του παραθύρου εικονίζεται ο απόστολος Παύλος και δυτικά ο άγιος Δημήτριος. Δυτικότερα εικονίζονται το όραμα του Ανθεμίου, η ανεύρεση του λειψάνου του αποστόλου Βαρνάβα, η προσφορά του Ευαγγελίου στον αυτοκράτορα Ζήνωνα και ο αυτοκράτορας που παραχωρεί τα προνόμια στον αρχιεπίσκοπο Κύπρου. Ολόκληρο το νότιο ήμισυ της καμάρας και το πάνω τμήμα του νότιου τοίχου, ανάμεσα στο δεύτερο και το τρίτο τόξο, γεμίζει με την σκηνή της Δευτέρας Παρουσίας. Στο βόρειο ήμισυ εικονίζονται η εις Άδου Κάθοδος, η Ανάσταση του Χριστού, «Διαγενομένου του Σαββάτου», οι γυναίκες μπροστά στο Κενό Μνημείο, ο Ιησούς παρουσιάζεται στους μαθητές και ονειδίζει την απιστία των, το δείπνο εις Εμμαούς, ο Ιησούς λαμβάνει τροφή μπροστά στους μαθητές, η Ψηλάφηση του Θωμά, η Θαυμαστή Αλιεία, «Σίμων Ιωνά αγαπάς με;», η Ανάληψη του Χριστού και η Πεντηκοστή. Πάνω από τη βόρεια είσοδο εικονίζεται το Άγιο Μανδήλιο και δυτικότερα η αναθηματική τοιχογραφία, κατεστραμμένη σήμερα. Ανάμεσα στο τρίτο και το τέταρτο τόξο εικονίζονται στο νότιο ήμισυ η Ρίζα του Ιεσσαί και στο βόρειο ήμισυ ο λειτουργικός Ύμνος «Αινείτε τον Κύριον εκ των Ουρανών». Κάτω από τις σκηνές αυτές εικονίζονται οι Επτά Οικουμενικές Σύνοδοι και πιο κάτω διάφοροι άγιοι. Τόσο οι Οικουμενικές Σύνοδοι όσο και οι άγιοι ζωγραφίσθηκαν ίσως το 1851 επί αρχιεπισκόπου Κυρίλλου του Α'.

Στο αρχικό εικονογραφικό πρόγραμμα ανήκουν και οι σκηνές από τα θαύματα του Χριστού και που είναι ζωγραφισμένες στο δυτικό τμήμα της καμάρας της εκκλησίας.

Το εικονοστάσιο της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη είναι από τα ωραιότερα ξυλόγλυπτα εικονοστάσια του 18ου αιώνα. Το εικονοστάσιο κατασκευάσθηκε πριν από το 1744 και επιχρυσώθηκε μεταξύ 1744 και 1756. Σύγχρονος με το εικονοστάσιο είναι και ο άμβωνας. Ο δεσποτικός θρόνος και το παραθρόνι έγιναν αργότερα επί αρχιεπισκόπου Χρυσάνθου. Επί Χρυσάνθου έγινε και το προσκυνητάριο (1778). Τα οστρεοκόσμητα αναλόγια έγιναν επί Φιλοθέου (1736).

Από τα αξιόλογα κειμήλια της εκκλησίας είναι η εικόνα του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου του 1672, έργο του γνωστού Κρητικού ζωγράφου Θεοδώρου Πουλάκι, που στάλθηκε από τη Βενετία από τον Γεώργιο Βραχίμη στη μονή του Πίπη. Η μονή του Αγίου Ιωάννη του Πίπη λειτούργησε στον χώρο της παλαιάς Αρχιεπισκοπής. Αναφέρεται από τον 14ο αιώνα. Το μοναστήρι εξακολουθούσε να υπάρχει μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα ή τις αρχές του 18ου αιώνα οπότε μεταφέρθηκε εκεί η έδρα του αρχιεπισκόπου.

Οι εικόνες του εικονοστασίου με εξαίρεση την εικόνα του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, είναι έργα του Ιωάννη Κορνάρου.

Πηγή:

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια