«Ἱστορία Χρονολογική τῆς Νήσου Κύπρου»
Σημαντικό ιστορικό περί Κύπρου έργο που έγραψε ο Κύπριος αρχιμανδρίτης Κυπριανός* και εξέδωσε στη Βενετία το 1788. Είναι το πρώτο ιστορικό σύγγραμμα με επιστημονικό χαρακτήρα, του Ελληνισμού της περιόδου της Τουρκοκρατίας. Ο πλήρης τίτλος του έργου, όπως αναγράφεται στην έκδοση του 1788, είναι:
Ἱστορία Χρονολογική τῆς Νήσου Κύπρου, ἐρανισθεῖσα ἐκ διαφόρων ἱστορικῶν καί συντεθεῖσα ἁπλῇ μεταφράσει ὑπό τοῦ τῆς Ἁγιωτάτης Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀρχιμανδρίτου Κυπριανοῦ, ἀρχομένη ἀπό τοῦ Κατακλυσμοῦ μέχρι τοῦ παρόντος, ἐν ἧ προσετέθη καί ἡ περί τῆς Αὐτονομίας τῆς Ἱερᾶς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου Ἔκθεσις τοῦ ἀοιδίμου Ἀρχιεπισκόπου Κυρίου Φιλοθέου, ἅμα καί περί ἐνδόξων Ἀνδρῶν καί Ἁγίων Κυπρίων. Πρός χάριν τῶν φιλοπατρίων συμπατριωτῶν, ἤδη πρῶτον δι' ἰδίων ἀναλωμάτων τυπωθεῖσα. Ἐνετίησιν, ἐν ἔτει 1788. Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῷ ἐξ Ἰωαννίνων.
Στην αρχή του βιβλίου ο συγγραφέας του έργου αναφέρει ότι το αφιερώνει στον τότε αρχιεπίσκοπο της Κύπρου Χρύσανθο. Το έργο εκτυπώθηκε στο τυπογραφείο του Έλληνα (ἐξ Ἰωαννίνων) Νικολάου Γλυκύ, στη Βενετία. Ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός είχε συνθέσει, στο έργο του αυτό, μια σημαντικότατη, για την εποχή του, επιστημονική ιστορική μελέτη περί Κύπρου, βασιζόμενος τόσο στα προγενέστερα σχετικά συγγράμματα, όσο και σε διάφορα αρχεία που ο ίδιος είχε μελετήσει και ερευνήσει.
Παρά το ότι υπάρχουν στο έργο του αυτό διάφορες ιστορικές ανακρίβειες ή και ασάφειες, ωστόσο η Χρονολογική Ἱστορία του αρχιμανδρίτη Κυπριανού εξακολουθεί ν' αποτελεί πραγματικό μνημείο των κυπριακών γραμμάτων. Το ίδιο το σύγγραμμα έχει επίσης ιστορική αξία γιατί πρόσφερε στην εποχή του σημαντική συμβολή στη μεγάλη υπόθεση του Διαφωτισμού. Εξάλλου, συνειδητά ο συγγραφέας του σημειώνει ότι το εξέδωσε πρός χάριν τῶν φιλοπατρίων συμπατριωτῶν του. Στον πρόλογό του που απευθύνεται πρός τόν φιλευμενῇ συμπατριώτην, ο Κυπριανός αναφέρει ακόμη σαφέστατα πως ελπίζει ότι εκείνα που γράφει θα επιτύχουν ψυχήν φιλομαθῆ και συμπατριώτες του που τυχόν νά εὐδοκιμήσουν εἰς μίμησιν τῶν ἀξιομιμήτων κατορθωμάτων τῶν Ἐνδόξων, ὅπου εἰς αὐτήν τήν Πατρίδα ἤνθησαν...
Αν και μερικοί μελετητές θεώρησαν ότι το έργο αυτό του αρχιμανδρίτη Κυπριανού ήταν χρονογραφία, ωστόσο η δομή, το κείμενο, τα περιεχόμενα και η όλη σύνθεσή του δεν είναι δυνατό παρά να το χαρακτηρίσουν ως σύγγραμμα ιστορικό.
Το έργο αυτό κυκλοφόρησε σε φωτοτυπική επανέκδοση της έκδοσης του 1878 από τον Κ.Δ. Στεφάνου στη Λευκωσία το 1991. Πιο πρόσφατα, εξεδόθη σε ογκώδη τόμο από τον Άντρο Παυλίδη, με πλήθος από σημειώσεις, σχόλια, πίνακες και λεπτομερές ευρετήριο (έκδοση «Φιλόκυπρος», Λευκωσία, 1997.