Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

 Το χαραμα του 1965 βρίσκει τη Λευκωσία σε τροχιά ρήξης με την Ουάσιγκτον και τις, ούτως ή άλλως, προβληματικές, σχέσεις Μακάριου - Γ. Παπανδρέου στο ναδίρ τους. Αιτία, η απόφαση προμήθειας σοβιετικού πολεμικού υλικού από την κυπριακή κυβέρνηση. Κατά κύριο λόγο επρόκειτο για αγορά των αντιαεροπορικών πυραύλων  εδάφους-αέρος, τύπου S-75 Dvina, που έμειναν γνωστοί ως Πύραυλοι SAM- 2 αλλά και άλλο στρατιωτικό υλικό. 

Η απόφαση είχε ληφθεί στις 11 Αυγούστου 1964 με τη συγκατάθεση της ελληνικής κυβέρνησης, υπό το βάρος των βομβαρδισμών της Τυλληρίας από την τουρκική αεροπορία, που ανέδειξαν με τραγικό τρόπο την ανεπάρκεια της κυπριακής αμυντικής θωράκισης. Στις 9 Αυγούστου 1964 ο Μακάριος αποτάθηκε στον πρέσβη της Σοβιετικής Ένωσης στη Λευκωσία, Πάβελ Γερμόσιν, ζητώντας βοήθεια για αντιμετώπιση της τουρκικής επιδρομής.

» Βλέπε λήμμα: Οι πύραυλοι S-300

Η σχετική συμφωνία υπογράφεται κατά την επίσκεψη του Κύπριου υπουργού Εξωτερικών Σπύρου Κυπριανού στη Μόσχα, στις 30 Σεπτεμβρίου 1965, συνοδευόμενος από τον υπουργό εμπορίου Ανδρέα Αραούζο και δημοσιοποιείται με κοινό ανακοινωθέν που εκδίδεται στη σοβιετική πρωτεύουσα την 1η Οκτωβρίου 1965, παρά τις επίμονες προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης και προσωπικό του υπουργού Αμυνας Πέτρου Γαρουφαλιά, να την αποτρέψουν.

Βλέπε Λήμμα 

Σοβιετική Ένωση και Κύπρος

Από τις 11 Ιανουαρίου 1965 το ρωσικό πολεμικό υλικό μεταφέρεται μυστικά στην Κύπρο μέσω Αλεξάνδρειας. Η είδηση διαρρέει, όμως, οτον αθηναϊκό Τύπο, καθώς Κύπρο έχουν μεταφερθεί μόνο οι βάσεις των σοβιετικών αντιαεροπορικών πυραύλων και αναμένονται οι εκρηκτικοί κώνοι τους. Πραγματικά, στις 20 Μαρτίου 1965 αρχίζει η φόρτωση των κώνων στο πλοίο «Κωνσταντίνος Μπουσές», μέχρι τη στιγμή που διατάσσεται ξαφνικά από την Αθήνα η διακοπή της αποστολής. Εχει προηγηθεί όργιο διαβημάτων και πιέσεων του Αμερικανού πρεσβευτή Λαμπουίς στον Γ. Παπανδρέου και του επικεφαλής του αμερικανικού Πενταγώνου Ρόμπερτ Μακ Ναμάρα, στον Π. Γαρουφαλιά. Χαρακτηριστικό της ανησυχίας των Αμερικανών για το ενδεχόμενο να μετατραπεί η Κύπρος σε μια «Κούβα της Ν.Α. Μεσογείου» είναι το παρακάτω προσωπικό μήνυμα Μακ Ναμάρα στον Ελληνα ομόλογό του: «Συνεκλονίσθημεν πληροφορηθέντες ότι προσωπικόν των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων εξεπαιδεύθη εις Αίγυπτον επί σοβιετικού ηλεκτρονικού υλικού, το οποίον θα εγκατασταθή εις την Κύπρον. Το γεγονός ότι τούτο εγένετο άνευ γνωστοποιήσεως προς τους συμμάχους του ΝΑΤΟ, ήγειρε σοβαρά ερωτήματα τα οποία, κατά την άποψίν μου, θα πρέπει πλήρως να διασκεδασθούν προτού δυνηθώμεν να έχωμεν χρήσιμον συνάντησιν».

Βλέπε Λήμμα 

Σχέσεις Κύπρου -Αιγύπτου 

Στους μοχλούς πίεσης επί του Μακαρίου έρχεται να προστεθεί και ο στρατηγός Γρίβας, ο οποίος αντιτίθεται στην προμήθεια του ρωσικού υλικού, επικαλούμενος τόσο τεχνικούς όσο και, κυρίως, πολιτικούς λόγους. Οτι οι δεύτεροι είναι οι καθοριστικοί, φαίνεται καθαρά σε απόρρητη επιστολή του προς τον Π. Γαρουφαλιά, όπου τονίζεται: «Την προσφοράν ταύτην της Σοβιετικής Ενώσεως οι εν Ελλάδι και Κύπρω οπαδοί της θα διατυμπανίσουν ως δήθεν αποφασιστικήν διά την οργάνωσιν των εν Κύπρω στρατιωτικών δυνάμεων και τούτο δύναται να έχη επιπτώσεις και επί της πολιτικής καταστάσεως εν Κύπρω και εν Ελλάδι». Σε ότι αφορά την αμυντική τους αξία ο Γρίβας παρατηρούσε σε επιστολή του προς τον υπουργό Άμυνας, Πέτρο Γαρουφαλιά, στις 24 Σεπτεμβρίου 1964: Ο  Γεώργιος Γρίβας ανέφερε  ως μειονέκτημα το γεγονός ότι οι πύραυλοι μπορούσαν να κτυπήσουν στόχους σε ύψος από 500 μέτρα μέχρι 27.000 μέτρα. Θα προτιμούσε πυραύλους που είχαν τη δυνατότητα να κτυπήσουν και στόχους επιφανείας, στο έδαφος και στη θάλασσα.

Ματαίωση

Οι συντονισμένες πιέσεις Ουάσιγκτον - Αθήνας - Γρίβα θα κάμψουν, τελικά, τον Μακάριο, ο οποίος θα ματαιώσει την προμήθεια των ρωσικών πυραύλων, παραδίδοντάς τους στον πρόεδρο της Αιγύπτου  Νάσερ. Στο μεταξύ, σημειώνονται αλλαγές στη σοβιετική στάση απέναντι στην Κύπρο. Είναι αλήθεια ότι ο Νικίτα Χρουστσόφ ακολούθησε μια πιο συνεπή φιλοκυπριακή γραμμή, αντιτιθέμενος τον  Αύγουστο του 1964, στην υλοποίηση του σχεδίου για τουρκική εισβολή στη Βόρεια Κύπρο. Αλλά μετά την ανατροπή του Χρουστσόφ (15 Οκτωβρίου 1964) η υπό τον Λεονίντ Μπρέζνιεφ νέα σοβιετική ηγεσία πραγματοποιεί, βαθμιαία αλλά συστηματικά, στροφή στο Κυπριακό προσεγγίζοντας περισσότερο την Αγκυρα. Ετσι ο Σοβιετικός υπουργός Εξωτερικών Αντρέι Γκρομίκο τάσσεται στις 21 Ιανουάριου 1965  υπέρ μιας δικοινοτικής ομοσπονδίας Ελληνοκυπρίων-Τουρκοκυπρίων, μια θέση που απορρίπτεται κατηγορηματικά από τον Μακάριο, τον Γ. Παπανδρέου, ακόμα και το φιλοσοβιετικό κομμουνιστικό κόμμα της Κύπρου ΑΚΕΛ. Η στροφή των Σοβιετικών οφείλεται στο γεγονός ότι με την αποστολή ελληνικών (Βλέπε κάθοδος Ελληνικής Μεραρχίας)  και τουρκικών στρατευμάτων στο νησί, η ΝΑΤΟποίηση της Κύπρου έχει ως ένα βαθμό ήδη συντελεστεί. Στόχος έκτοτε της Μόσχας ήταν και είναι η αποδυνάμωση της Νοτιανατολικής Πτέρυγας του ΝΑΤΟ προκαλώντας κρίσεις στις σχέσεις Τουρκίας -Ελλάδας μέσω Κύπρου. 

» Βλέπε Λήμμα: Σοβιετική Ένωση και Κύπρος

Το αποτέλεσμα, πάντως, δεν παύει να αποτελεί ψυχρολουσία για όσους οραματίζονται μια ενιαία, ανεξάρτητη κυπριακή δημοκρατία, στηριγμένη κυρίως στην ΕΣΣΔ και τους Αδέσμευτους -και, βέβαια, το έντονο φιλονασερικό ρεύμα που παρατηρείται αυτή την περίοδο σε Ελλάδα και Κύπρο, δεν αρκεί για να μεταβάλει αυτή την πραγματικότητα. Το Κυπριακό επηρεάζεται ολοένα και περισσότερο από τις ΝΑΤΟϊκές δεσμεύσεις της Ελλάδας. Συζητείται σε όλες τις συνόδους υπουργών του ΝΑΤΟ, όπως στη διυπουργική συνεδρίαση που γίνεται στο Λονδίνο στις 11-13 Μαΐου 1965, οι αποφάσεις της οποίας παραμένουν μυστικές 

Οι μεσολαβητικές προσπάθειες του μεσολαβητή του ΟΗΕ Γκάλο Πλάζα  (μεταξύ του Ελληνα πρωθυπουργού και του υπουργού Εξωτερικών σε επίσκεψή του στην Αθήνα στις 17 Φεβρουάριου) δεν ευδοκιμούν. Το Κυπριακό εμπλέκεται όλο και πιο άμεσα με την ελληνική πολιτική κρίση που μαίνεται σε όλη τη διάρκεια του 1965: Στις 12 Μαΐου ο στρατηγός Γρίβας στέλνει, ερήμην του Γ. Παπανδρέου, μυστική επιστολή στον βασιλιά Κωνσταντίνο και στον Π. Γαρουφαλιά για την πολύκροτη υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ, ενοχοποιώντας τον Ανδρέα Παπανδρέου και παίζοντας ρόλο καταλύτη για τα Ιουλιανά. Με την ανατροπή της κυβέρνησης Παπανδρέου οι ήδη ψυχρές σχέσεις Αθηνών-Λευκωσίας θα φτάσουν στα όρια της ρήξης, καθώς ο αδέσμευτος προσανατολισμός του Μακάριου συγκρούεται μετωπικά πλέον με τη ΝΑΤΟϊκή νομιμοφροσύνη των κυβερνώντων στην Ελλάδα.

Οι βαρύτατοι χαρακτηρισμοί της εφημερίδας «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ» των Αθηνών, η οποία θεωρείται προσωπικό όργανο του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, εναντίον του Μακαρίου, είναι κάτι παραπάνω από ενδεικτικοί: «Δεν διαθέτει ο αρχιεπίσκοπος πλέον περιθώρια συνεχίσεως των κουτοπόνηρων ελιγμών, οι οποίοι απέληξαν εκεί όπου απέληξαν (...). Εάν, αντιθέτως, επιδοκιμάζη την επιδίωξιν να καταστή η μαρτυρική Κύπρος η πόρνη της Εγγύς Ανατολής ριπτομένη ότε μεν εις τας ρωσικάς, ότε δε εις τας βρετανικάς αγκάλας (...), τότε δεν χρειάζεται η Ελλάς ως προαγωγός εις την οδόν της απώλειας. Ας προχωρήσουν μόνοι»! Σε ένα τέτοιο κλίμα το τελευταίο που εκπλήσσει είναι οι επίμονες φήμες για επικείμενο πραξικόπημα Αθηνών-Γρίβα με στόχο την ανατροπή του Μακαρίου και την επιβολή αμερικανικής λύσης στο Κυπριακό. Φήμες, που εντείνονται το Δεκέμβριο του 1965, με την αιφνιδιαστική επίσκεψη του στρατηγού στην Αθήνα και τις μυστικές συνομιλίες του με τον βασιλιά Κωνσταντίνο και τον πρωθυπουργό Στ. Στεφανόπουλο.

Η εκπαίδευση στην Αίγυπτο

Η Σοβιετική Ένωση δεν συμφώνησε να πωλήσει στην Κύπρο μόνο πυραύλους. Η συμφωνία προνοούσε την προμήθεια στην Κύπρο 5 τορπιλακάτων, 200 αντιαεροπορικών, 20 μεγάλου βεληνεκούς πυροβόλων, 35 αρμάτων μάχης, 32 τεθωρακισμένων, 100 στρατιωτικών φορτηγών, όπως επίσης και αντιαεροπορικούς πυραύλους εδάφους-αέρος, τύπου S-75 Dvina. Η συμφωνία θα υλοποιούνταν μέσω Αιγύπτου, όπου θα αποστέλλονταν τρία πυραυλικά συστήματα και μεγάλος αριθμός πυραύλων, και όπου υπήρχε η σχετική Ακαδημία εκπαίδευσης στη χρήση τους.

Πηγές:

• Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια

• [1965] Οι πύραυλοι που δεν έφτασαν ποτέ στην Κύπρο [από το «Ιστορικό Λεύκωμα 1966», έκδ. Η Καθημερινή, 1998]

• Σάββα Καλεντερίδη: Ιστορία της Κύπρου: Κτύπησε κόκκινο με τους σοβιετικούς πυραύλους