Χατζηχριστοδουλής Τσαγγάρης
Ο εθνομάρτυρας του 1821 από την Πέτρα Σολέας
Ένας σχεδόν άγνωστος εθνομάρτυρας που απαγχονίστηκε από τους Τούρκους το 1821 είναι ο Χατζηχριστόδουλος ή Χατζηχριστοδουλής Τσαγγάρης από την Πέτρα. Ωστόσο το τραγικό του τέλος αναφέρεται σε ποιητάρικο άσμα αλλά και η προφορική παράδοση διέσωσε στη μνήμη των κατοίκων της Πέτρας αλλά και στους απογόνους του, όπως θα αναφέρουμε στη συνέχεια, το τραγικό του τέλος. Ακόμη γραπτή μαρτυρία διαβεβαιώνει ότι κάτοικος της Πέτρας είχε στην κατοχή του έγγραφο στην τουρκική με το οποίο δημευόταν η περιουσία του και ο εν λόγω προύχοντας της Πέτρας θα απαγχονιζόταν. Ο κάτοχος του εγγράφου, όπως ο ίδιος αναφέρει, το είχε δανείσει αλλά τελικά δεν του το επέστρεψαν. Πολύ πιθανόν το έγγραφο αυτό να σώζεται στα κατάλοιπα των κληρονόμων ή και απογόνων του εν λόγω ατόμου.
Η Πέτρα Σολέας, γενέθλιος τόπος του εθνομάρτυρα Χατζηχριστοδουλή Τσαγγάρη υπήρξε χώρος όπου έζησαν αρκετοί μεσαιωνικοί φεουδάρχες. Χαρακτηριστικά υπήρξε και μια αγοραπωλησία του χωριού από τη βενετική διοίκηση της Κύπρου από έναν πλοιοκτήτη, φεουδάρχη και γενικά οικονομικά εύρωστο με απώτερη καταγωγή από τη Γένουα, ο οποίος είχε αποκτήσει ως φέουδο την Πέτρα. Πρόκειται για τον Ιάκωβο Negron, ωστόσο, και άλλα γνωστά πρόσωπα που απαντούν κατά τον 15ο αιώνα στην ιστορία της Κύπρου αλλά και γνωστοί φεουδάρχες του 16ου αιώνα είχαν συνδεθεί με την Πέτρα με τελευταίο φεουδάρχη της επί Βενετοκρατίας τον Ούγο Φλάτρο, κτήτορα του ομώνυμου προμαχώνα στην ανατολική πλευρά της βενετικής οχύρωσης της Λευκωσίας.
Η Πέτρα ήταν φέουδο που δόθηκε από τον βασιλιά Πέτρο Β´ Lusignan τον 15ο αιώνα στον ευνοούμενό του Thibaldo Belfarage, ο οποίος επιμόνως του ζητούσε να του παραχωρήσει και το γειτονικό με την Πέτρα χωριό Ελιά. Τελικά όμως είχε τραγικό τέλος αφού η βασιλομήτωρ Ελεονώρα είχε αντιληφθεί την επιρροή που είχε στον άπειρο γιό της και γι αυτό ανηλεώς τον καταδίκασε σε θάνατο. Η Πέτρα κατά τη Φραγκοκρατία αναφέρεται επίσης και ως βασιλικό φέουδο και σύμφωνα με μία πηγή του 1468 υπήρχε στην Πέτρα και βασιλική κατοικία (manoir de nostre casal de Petres), όπως αναφέρεται σε κάποια εντολή του βασιλιά Ιακώβου Β´ Lusignan. Πολύ πιθανόν το οικόσημο που σύμφωνα με μαρτυρία βρισκόταν στην κατοικία Δαυίδ και έφερε λέοντα και σταυρό να παραπέμπει στον θυρεό των Lusignan. Στα μέσα του 15ου αι. η Πέτρα παραχωρήθηκε μαζί με άλλα χωριά στην Έλενα Grigner, θυγατέρα του Ιάκωβου de Grigner κόμη Rochas και της Μαργαρίτας Lusignan, ανεψιάς του βασιλιά της Κύπρου.
H Πέτρα Σολέας με τους φεουδάρχες της κατά τους 15ο και 16ο αι. είχε και το δικό της «μερτικό» στην εκατόμβη του 1821. Όταν άρχισε να δημιουργείται το Αρχείο Προφορικής Παράδοσης των Κατεχομένων Περιοχών της Κύπρου, στο Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, πριν από μερικές δεκαετίες αρχίσε να εργαζεται γι’αυτό τον σκοπό. Τότε μια ευγενής κυρία από την Πέτρα η Ανδρομάχη Μιχαήλ κατέθεσε μια πρωτη μαρτυρία για τον εθνομάρτυρα Χατζηχριστοδουλή από την Πέτρα. Σύμφωνα με την παρόδοση του χωριού οι Τούρκοι απογύμνωσαν τον προύχοντα του χωριού Χατζηχριστοδουλή από κάθε περιουσιακό στοιχείο και στη συνέχεια τον απαγχόνισαν. Στη συνέχεια προέκυψε πληροφορία για έναν παπά με το όνομα Πέτρος από την Πέτρα που είχε στην κατοχή του ένα πολύ ενδιαφέρον χειρόγραφο με γιατροσόφια και ότι ήταν απόγονος και συγκεκριμένα γιος του εθνομάρτυρα Χατζηχριστόδουλου ή Χατζηχριστοδουλή Τσαγγάρη. Ας σημειωθεί ότι ο Χατζηχριστοδουλής είχε και έναν άλλο γιο με το όνομα Χατζηγιάννης.
Ο ποιητάρης
Ήδη από το 1870 ένας ποιητάρης είχε καταγράψει σε στίχους τις φοβερές σφαγές του 1821 και μεταξύ άλλων έκανε αναφορά και στον απαγχονισμό του προύχοντα από την Πέτρα Χατζηχριστόδουλου Τσαγγάρη. Αναφορά στον Χατζηχριστόδουλο Τσαγγάρη γίνεται και σε μελέτημα για τον Αρχιμανδρίτη Γρηγόριο Μαχαιριώτη χωρίς άλλες λεπτομέρειες ή οποιαδήποτε παραπομπή σε πηγή. Εύλογα τα πιο πάνω στοιχεία σχολιάστηκαν από τον λόγιο εκπαιδευτικό και συγγραφέα Χαράλαμπο Παπαδόπουλλο ότι τα στοιχεία αυτά παρατίθενται χωρίς αναφορά σε κάποια πηγή γεγονός που γεννά δικαιολογημένα αμφισβητήσεις κατά πόσον ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Η απάντηση στα γραφόμενα του Κύπριου λογίου και συγγραφέα ήρθε από ένα εκπαιδευτικό και ομοχώριο του Χατζηχριστοδουλή η σύζυγος του οποίου είχε συγγένεια με τον εθνομάρτυρα από την Πέτρα. Πρόκειται για τον διδάσκαλο Νικόλαο Καμένο, ο οποίος διαβεβαίωνε με επιστολή του τον Χαράλαμπο Παπαδόπουλλο ότι όχι μόνο ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα τα στοιχεία για τον εθνομάρτυρα Χατζηχριστοδουλή αλλά δήλωνε ότι κατείχε και τεκμήριο της καταδίκης του σε θάνατο που είχε συνταχθεί στην τουρκική. Συγκεκριμένα σε επιστολή του τον Αύγουστο του 1931 γράφει, μεταξύ άλλων, στον Χαράλαμπο Παπαδόπουλλο, ο οποίος αμφισβητούσε τα περί Χατζηχριστοδουλή επειδή στα όσα είχαν δει το φως δεν αναφέρονταν πηγές. «… Γράφετε για τον μαρτυρικό θάνατο του εγχωρίου μου Χατζή Χριστοδούλου Τσαγγάρη και σημειώνετε ότι η πληροφορία αύτη είναι αδηλώτου πηγής. ‘Ισως ο συγγραφέας να μην είχε θετικάς πληροφορίας. Σας πληροφορώ λοιπόν ότι σώζεται παρ’εμοί το έγγραφον της καταδίκης του τουρκιστί γεγραμμένον (Ιούλιος 1821) δια του οποίου καταδικάζεται ως επαναστάτης και δημεύεται η περιουσία του. Το έγγραφον παρέδωσα προς μετάφρασιν και δημοσίευσιν. Δυστυχώς όμως ακόμη δεν είδε το φως, ως βλέπω· σήμερον δε βρίσκεται εις τας χείρας του κ. Κ. Μυριανθοπούλου προς μετάφρασιν».
Παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός ότι εκτός των όσων έχουν δημοσιευτεί μέχρι σήμερα και των όσων διαφύλαξε και διηγήθηκε για τον Χατζηχριστοδουλή η Ανδρομάχη Μιχαήλ από την Πέτρα, τα όσα επιπρόσθετα διηγήθηκε μία απόγονος του Χαζηχριστόδουλου Τσαγγάρη, η κ. Αρετή Παπαδοπούλου. Η μνήμη του εθνομάρτυρα προπάτορά τους, όπως μας ανέφερε η απόγονός του, ήταν πολύ έντονη στην Πέτρα ωστόσο από όσα θυμάται μικρή εξακολουθούσε ακόμη να υπάρχει ο φόβος των φοβερών σφαγών και απαγχονισμών του 1821. Το γεγονός αυτό συνάγεται από τις διηγήσεις της αδελφής της γιαγιάς της Κλειούς, που έφερε το όνομα Αγάθη, η οποία λόγω ενός ατυχούς γεγονότος είχε μείνει τυφλή. Η γιαγιά αυτή η οποία ας σημειωθεί ήταν δισεγγονή του Χατζηχριστοδουλή, τους διηγόταν πάντοτε ιστορίες, μύθους και θρύλους. Πολύ συχνά η Αγάθη, εγγονή του παπά Πέτρου της Πέτρας που κατείχε χειρόγραφο με γιατροσόφια και δισεγγονή του Χατζηχριστοδουλή άρχιζε τη διήγηση για τον προπάππο της, κάπως έτσι: «… Ήταν μια φορά ένας Χατζηχριστοδουλής, Χατζηχριστοδουλής, Ττοουλής …Ττοουλής…».
Ο Χατζηχριστοδουλής ανήκε σε πολυμελή οικογένεια και είχε έξι αδέλφια. Εκτός από μεγάλες εκτάσεις κτημάτων είχε αποκτήσει οικονομική επιφάνεια μάλλον διενεργώντας εμπόριο αφού ταξίδευε συχνά στη Μικρά Ασία, στο Λίβανο ή και σε άλλες γειτονικές χώρες με την Κύπρο. Ίσως να εμπορευόταν βαμβάκι αφού στα υπάρχοντά του πριν την εκτέλεσή του σημειώνεται μεγάλη ποσότητα. Η σύζυγός του, όπως διέσωσε η προφορική παράδοση, ονομαζόταν Μόνα και ήταν Μικρασιάτισσα. Ένας γέροντας από την Πέτρα με το όνομα Ιλαρίων διηγόταν ότι η σύζυγος του Χατζηχριστοδουλή Μόνα ήταν πολύ όμορφη, ντυνόταν συνήθως στα λευκά και φορούσε κόκκινο βελούδινο φέσι. Ο Χατζηχριστοδουλής είχε αδελφό τον Χατζηαναστάση που αργότερα οι απόγονοί του υιοθέτησαν το επίθετο Λεβέντη, που είχε νυμφευθεί με την αδελφή του δραγομάνου Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου, η οποία ονομαζόταν Ελένη. Όταν συνέλαβαν τον Χατζηχριστοδουλή οι Τούρκοι για να τον απαγχονίσουν η σύζυγος και τα παιδιά του για να γλυτώσουν έντρομοι κατέφυγαν στα κουσουλάτα, δηλαδή στα προξενεία της Λάρνακας.
Απευθείας από τον εθνομάρτυρα κατάγεται η οικογένεια Δαυίδ αφού η δισεγγονή του Χατζηχριστοδουλή Κλειώ παντρεύτηκε τον Γεώργιο Δαυίδ και ο γιος του ζεύγους Αλκιβιάδης είναι ο πατέρας του Γιώργου Δαυίδ, της Τασούλας και των υπόλοιπων μελών της οικογένειάς τους. Ο κλάδος της οικογένειας του Χατζηχριστοδουλή και ο κλάδος του αδελφού του Χατζηαναστάση μετέπειτα Λεβέντη μετά από τέσσερις γενεές οι οικογένειες των δύο αδελφών συνδέθηκαν εκ νέου με τον γάμο της Καλλιόπης Λεβέντη και του Αλκιβιάδη Δαυίδ. Συνεπώς η οικογένεια της Τασούλας και του Γιώργου Δαυίδ κατάγονται και από πατέρα και από μητέρα από τον εθνομάρτυρα Χατζηχριστοδουλή.
Επίσης απόγονοι της οικογένειας Χατζηχριστοδουλή είναι οι οικογένειες Οικονομίδη και Παπαδοπούλου από την Πέτρα. Αναφέρουμε απλώς ενδεικτικά την κ. Αρετή Παπαδοπούλου, τις Ρίτσα Οικονομίδη Κυριάκου, Φρόσω Οικονομίδη Χατζηλούκα, τον Γλαύκο Οικονομίδη κ.ά. Επισημαίνεται και πάλι ότι και η γνωστή κυπριακή οικογένεια Λεβέντη κατάγεται από τον εθνομάρτυρα Χατζηχριστοδουλή αφού ο προπάτορας της οικογένειας Χατζηαναστάσης ήταν αδελφός του Χατζηχριστοδουλή.
Η Αρετή Παπαδοπούλου, διατηρεί πάντοτε στη μνήμη της , όπως τόνισε, το μνημονοχάρτι της γιαγιάς της Κλειούς όπου πρώτο- πρώτο σημειωνόταν το όνομα του εθνομάρτυρα Χατζηχριστοδουλή, ακολουθούσε αυτό του παπά Πέτρου ιερέα και ύστερα των άλλων κεκοιμημένων….
Νάσα Παταπίου