Εβραίοι και Κύπρος 1946-1949

Η Κύπρος καταφύγιο Εβραίων πριν την ίδρυση δικού τους Κράτους

Δώδεκα στρατόπεδα λειτούργησαν στην Κύπρο και συνολικά 52.221 μετανάστες εβραϊκής καταγωγή διέμειναν σε αυτά από το 1946-1949. Οι Εβραίοι άρχισαν να μεταφέρονται στην Κύπρο μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι άνθρωποι αυτοί έφεραν στον κόσμο 2,200 παιδιά, στο Βρετανικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο BMH.

Ιστορικό υπόβαθρο

Μετά το πέρας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, και ύστερα από την τραγωδία του Ολοκαυτώματος, το ζήτημα της δημιουργίας ενός εβραϊκού κράτους επανήλθε δυναμικά στο προσκήνιο. Το λεγόμενο εβραϊκό ζήτημα έπρεπε να επιλυθεί, και μάλιστα σε μια εποχή κατά την οποία ο εβραϊκός πληθυσμός στην περιοχή της Παλαιστίνης άγγιζε πλέον τις 550.000-600.000.

Την ίδια περίοδο το αίτημα των λαών για ελευθερία και η προϊούσα αποδυνάμωση της Βρετανικής Αυτοκρατορίας επηρέαζαν την όλη κατάσταση στην περιοχή της Μέσης Ανατολής. Σε αυτό το πλαίσιο, οι Βρετανοί, αφού πρώτα αποχώρησαν από την Ιορδανία και λίγο πριν εγκαταλείψουν την Ινδία, οδηγήθηκαν στην απόφαση να εγκαταλείψουν την Παλαιστίνη.

Το Φεβρουάριο του 1947 η Βρετανία ζήτησε από τον αρτισύστατο Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών να αποφανθεί για την τύχη της Παλαιστίνης, που συνιστούσε την τελευταία Δυτική «εντολή» στη Μέση Ανατολή.

Η ειδική επιτροπή που συγκρότησε προς τούτο ο ΟΗΕ μελέτησε τη διαμορφωθείσα κατάσταση και υπέβαλε εντέλει δύο σχέδια για το μέλλον της Παλαιστίνης: το πρώτο σχέδιο προέβλεπε τη διαίρεση της Παλαιστίνης με τη δημιουργία ενός εβραϊκού και ενός αραβικού κράτους, ενώ το δεύτερο, το σχέδιο της μειοψηφίας, προέκρινε την ομοσπονδιακή ένωση των δύο κρατών και την άσκηση μιας κοινής εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής.

Η εβραϊκή πλευρά αποδέχτηκε την πρόταση της πλειοψηφίας, ενώ οι Άραβες απέρριψαν και τα δύο προταθέντα σχέδια. Έτσι, στις 29 Νοεμβρίου 1947 η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ αποφάσισε κατά πλειοψηφία τη σύσταση δύο κρατών, ενός αραβικού και ενός εβραϊκού.

Σύμφωνα με τη Δρ Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας Ευαγγελία Ματθοπούλου οι Εβραίοι έμειναν στην Κύπρο μέχρι τις 10 Φεβρουαρίου 1949. Κατά τους τελευταίους μήνες έμειναν 10 περίπου χιλιάδες άνδρες, στρατεύσιμης ηλικίας, αφού η κυβέρνηση της Μεγάλης Βρετανίας ανησυχούσε ότι η μαζική άφιξη ανδρών από τα στρατόπεδα της Κύπρου στην Παλαιστίνη θα ενίσχυε στρατιωτικά την εβραϊκή πλευρά και θα δυναμίτιζε τις προοπτικές της ανακωχής μεταξύ Εβραίων και Αράβων.

» Βλέπε Λήμμα Εβραίοι και Κύπρος

Summer camp

Οι εκτοπισμένοι «παράνομοι μετανάστες» όπως τους θεωρούσε η Βρετανία, «φιλοξενήθηκαν» σε χώρους κράτησης. Το λεγόμενο summer camp λειτουργούσε στην περιοχή Καράολος, βόρεια της Αμμοχώστου ενώ το winter camp στην περιοχή Ξυλοφάγου–Ορμήδειας. Η Βρετανία προσπαθώντας να διατηρήσει τις ισορροπίες εμπόδιζε την πορεία τους προς την Παλαιστίνη. Οι Κύπριοι κάτοικοι του νησιού όμως τους βοηθούσαν να δραπετεύσουν.

Την τριετία 1946-1949, ανεγέρθηκαν 12 «κάμποι» στις περιοχές Καράολου στην Αμμόχωστο και στην Ξυλοτύμπου-Δεκέλεια. Εβραίοι όλων των ηλικιών και ιδίως ορφανά παιδιά που έχασαν τους γονείς τους στο Ολοκαύτωμα, «φιλοξενήθηκαν» στα κρατητήρια υπό άθλιες συνθήκες. Η μόνη τους έγνοια, να φτάσουν στην Παλαιστίνη. Τα στρατόπεδα κράτησης των Βρετανών, δεν προσέφεραν καμία άνεση στους εκτοπισμένους. Αυτό το συμπέρασμα προκύπτει και από τα όσα είχε αναφέρει ο Emanuel Gutmann. Ο καθηγητής είχε σταλεί στην Κύπρο από την εβραϊκή οργάνωση Χαγκάνα της Παλαιστίνης, για να εργαστεί ως δάσκαλος για τους έφηβους κρατουμένους. Όπως είχε καταγράψει, οι άνθρωποι είχαν μόνο ένα ξύλινο κρεββάτι. Αυτή ήταν όλη κι όλη η περιουσία τους και η ασχολία τους. Στον καταυλισμό επικρατούσε απραξία και ανία. Επιπλέον οι Βρετανοί, προσπαθούσαν να κρατήσουν απόσταση από τους κρατουμένους. Δεν ασχολούνταν μαζί τους και τους εγκατέλειψαν στην τύχη τους. Η απουσία ρουχισμού και η κακή διατροφή είχε ως αποτέλεσμα, τα τρία αυτά χρόνια να παραμείνουν στην ανάμνησή τους ως εφιαλτικά.

Οι πρώτοι

Οι πρώτοι Εβραίοι πρόσφυγες έφτασαν στο νησί στις 15 Αυγούστου 1946. Για την κατασκευή των κρατητηρίων εργάστηκαν Κύπριοι και Βρετανοί εργάτες. Μάλιστα ζητήθηκε από τους Εβραίους να βοηθήσουν έναντι αμοιβής στην ανέγερση των δικών τους «φυλακών». Η απάντησή τους ήταν αποστομωτική δηλώνοντας πως «[…] έχουν κτίση αρκετά στρατόπεδα εις ολόκληρον την Ευρώπην και ότι δεν επιθυμούν να ανεγείρουν και έτερον στρατόπεδον» («Ελευθερία», 31 Αυγούστου 1946). Ακόμα ένα γεγονός όμως που εξόργισε τους πρόσφυγες Εβραίους, ήταν η παρουσία Γερμανών αιχμαλώτων της Βρετανικής διοίκησης. Είχαν μεταφερθεί στο νησί για να κτίσουν ακόμη μια φορά κρατητήρια για τους πρόσφατα «απελευθερωμένους» Εβραίους που γλύτωσαν από το ναζιστικό ολοκαύτωμα. Ο πρόεδρος της Εβραϊκής Επιτροπής του στρατοπέδου είχε δηλώσει στους δημοσιογράφους πως αν τολμήσουν οι Γερμανοί να πλησιάσουν το στρατόπεδο, θα εκτυλίσσονταν δραματικές καταστάσεις.

Σχολεία

Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της περιόδου, οι κακές συνθήκες διαβίωσης δεν εμπόδισαν τους Εβραίους να ερωτευτούν και να συνεχίσουν τη ζωή τους. Έτσι μεταξύ των κρατουμένων έγιναν γάμοι και πίσω από τα συρματοπλέγματα γεννήθηκαν περίπου 2.200 παιδιά. Επιπλέον, λειτουργούσαν σχολεία μέσα στους χώρους κράτησης όπου οι νεαροί Εβραίοι λάμβαναν τις πρώτες βάσεις εκπαίδευσης.

» Βλέπε Βίντεο Τα στρατόπεδα Εβραίων στην Κύπρο

Ο Παπαβασιλείου

Όσοι Εβραίοι, μίλησαν για εκείνη την τριετία, αναφέρθηκαν στην πραγματική βοήθεια των κατοίκων του νησιού. Παρά τους κινδύνους πολλοί Κύπριοι ξεγελούσαν τους Βρετανούς στρατιώτες και προσέφεραν ό,τι μπορούσαν στους έγκλειστους. Δεν ήταν λίγοι εκείνοι που προσέφεραν καλάθια με φαγητό για τους υποσιτισμένους Εβραίους, ρούχα και άλλα αντικείμενα.

Η μεγαλύτερη όμως βοήθεια που προσέφεραν ήταν η φυγάδευσή τους. Αυτό ανέφερε ο Χριστάκης Παπαβασιλείου, γιος του Πρόδρομου Παπαβασιλείου, ο οποίος ήταν ναυτιλιακός πράκτορας και εκτελωνιστής στο λιμάνι της Αμμοχώστου το 1946. Μέσω μυστικών οργανώσεων η επιχείρηση της δραπέτευσης γινόταν μέσω λαγουμιών κάτω από τα συρματοπλέγματα. Άλλους τους έκρυβαν μέσα σε φορτηγά που μετέφεραν τρόφιμα και στη συνέχεια τους έβαζαν μέσα στα κιβώτια των πλοίων με προορισμό το Ισραήλ. Ο Παπαβασιλείου τιμήθηκε από το κράτος του Ισραήλ και το 2018 δόθηκε το όνομα του σε Πλατεία στη Χάιφα.

» Βλέπε Βίντεο Papa Square

Με ένα Morris Minor

Σε συνέντευξη που έδωσαν δύο Κύπριοι από την περιοχή της Δεκέλειας, στον δημοσιογράφο Μάριο Δημητρίου αναφέρουν χαρακτηριστικά πώς στηνόταν η επιχείρηση της δραπέτευσης. Ο κ. Ανδρέας Μάρκου, νυχτοφύλακας στις βάσεις της Δεκέλειας τότε ανέφερε στον κ. Δημητρίου: «Οι Κυπραίοι βοηθούσαν τους Εβραίους να παν με αυτοκίνητο στο Βαρώσι. Οι Εβραίοι είχαν επιτροπή μέσα στον κάμπο, που τα μέλη της έβγαιναν έξω και συνεργάζονταν με τους Κυπραίους και τα κανόνιζαν για τις δραπετεύσεις. Ο Αντωνής του Πιτσιλλή ήταν ο οδηγός της επιτροπής των Εβραίων. Τους μετέφερε με ένα Morris Minor κάθε μέρα στο χωριό μας, όπου έκαναν σταθμό στον δρόμο τους για το Βαρώσι».

Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, κατά την τριετία συνολικά 1089 Εβραίοι δραπέτευσαν φτάνοντας στην Παλαιστίνη. Τον Μάιο του 1948, ιδρύθηκε το Ισραηλινό κράτος. Πλέον η κράτηση Εβραίων δεν είχε κανένα νόημα κι έτσι δόθηκε η διαταγή να μεταφερθούν μαζικά όλοι οι πρόσφυγες στο νέο κράτος. Έως το καλοκαίρι του 1948, είχαν μεταφερθεί οι περισσότεροι. Όμως 10.000 Εβραίοι παρέμειναν έγκλειστοι έως και τον Φεβρουάριο του 1949. Στις 10 του μηνός μεταφέρθηκε κι ο τελευταίος Εβραίος των «κάμπων» της Κύπρου.

Exodus.

Πρόκειται για ταινία που είναι βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο του Leon Uris και αναφέρεται σε αυτά τα περιστατικά της κράτησης των Εβραίων και της εξόδου τους προς την Παλαιστίνη με πρωταγωνιστή των Paul Newman. Βραβευµένο µε Όσκαρ για την µουσική του και υποψήφιο για άλλα δύο (Β΄ Ανδρικού Ρόλου, Φωτογραφίας), το «Έξοδος» είναι μία δραματική ταινία. Ο Άρι Μπεν Κανάαν (Πολ Νιούµαν), ένας διοικητής του Ισραηλινού στρατού, καταφέρνει να οδηγήσει εξακόσιους Εβραίους, από τα στρατόπεδα της Κύπρου, στην Παλαιστίνη, πάνω σε ένα τεράστιο φορτηγό πλοίο. Ωστόσο, οι βρετανικές δυνάµεις σύντοµα µαθαίνουν τα σχέδια του και τον διατάζουν να γυρίσει πίσω.