Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Από τα αρχαία χρόνια οι πολεμικοί χοροί ήταν αναπόσπαστο μέρος της πολεμικής εκπαίδευσης των ανδρών και μπορεί να θεωρηθεί ότι έχουν ουσιαστική σχέση με τις κυπριακές πολεμικές τέχνες. Οι Κυπριακοί παραδοσιακοί χοροί που διασώζονται στις μέρες μας, έχουν τις ρίζες τους στα Κυπριακά «πολεμικά» αγωνίσματα, που λάμβαναν χώρα στην Κύπρο επί Οθωμανικής κατοχής. Κάποια βασικά κοινά χαρακτηριστικά και των δύο είναι τα εξής: Μουσική υπόκρουση με  παραδοσιακά όργανα, Ρυθμός, Αυτοσχεδιασμός, Δεξιοτεχνία, Ανταγωνισμός, Χρήση αγροτικού / πολεμικού εργαλείου και χορευτικές φιγούρες - τεχνικές που προσομοιάζουν τεχνικές μάχης.  

 

Το γεγονός ότι οι κυπριακές πολεμικές τέχνες ήταν ένα θέμα άγνωστο προς το κυπριακό (αλλά και ξένο) κοινό, στάθηκε εμπόδιο στο να μπορεί κάποιος να αναγνωρίσει τη σύνδεση που μπορεί να έχουν οι κυπριακοί παραδοσιακοί χοροί με τις πολεμικές τέχνες. Επίσης, τα πλείστα βιβλία, αν όχι όλα, που αναφέρονται στους κυπριακούς παραδοσιακούς χορούς, παρουσιάζουν μελέτες και πληροφορίες, οι οποίες, πρώτον περιγράφουν τη δημιουργία των κυπριακών παραδοσιακών χορών από την περίοδο της Αγγλοκρατίας (1878 – 1960) και μετά και δεύτερον, περιγράφουν αποκλειστικά τους διάφορους χορούς ως ένα μέσο διασκέδασης των Κυπρίων, αναιρώντας φυσικά τη σχέση που έχουν με τις πολεμικές τέχνες, αφού το θέμα αυτό δεν ήταν γνώριμο. Πρόσφατες έρευνες  πηγαίνουν πιο βαθιά στο χρόνο,  στα προϊστορικά χρόνια.

 

Με την είσοδο του Χριστιανισμού στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία (1ος αιώνας μ.Χ.) και τη μετέπειτα δημιουργία του Βυζαντίου (330 μ.Χ.), οι πολεμικές τέχνες και οι χοροί είχαν περιθωριοποιηθεί ή / και απαγορευτεί. Ο λόγος ήταν διότι η κοινωνία, ήταν πλέον υπό την επίβλεψη της Εκκλησίας η οποία είχε δημιουργήσει μια «αρνητική» εικόνα για τις πολεμικές τέχνες. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι διάφορες παλαιστικές τέχνες μεταμορφώθηκαν και μετονομάστηκαν σε αγωνίσματα ή και αγωνιστικά παιγνίδια αποκτώντας μια πιο διασκεδαστική μορφή – με παρόμοιο τρόπο και ο χορός. 

 

Πέραν όμως από το γεγονός του ότι οι κυπριακές πολεμικές τέχνες ονομάστηκαν αγωνιστικά παιγνίδια και πήραν μια πιο διασκεδαστική μορφή, αν κάποιος εξετάσει τα βασικά χαρακτηριστικά των Κυπριακών παραδοσιακών χορών, θα διαπιστώσει ότι έχουν αρκετές ομοιότητες με τα βασικά χαρακτηριστικά των κυπριακών πολεμικών τεχνών. Κάποια βασικά κοινά χαρακτηριστικά και των δύο είναι τα εξής: Μουσική υπόκρουση με κυπριακά παραδοσιακά όργανα, Ρυθμός, Αυτοσχεδιασμός, Δεξιοτεχνία, Ανταγωνισμός, Χρήση αγροτικού / πολεμικού εργαλείου και χορευτικές φιγούρες - τεχνικές που προσομοιάζουν τεχνικές μάχης.  

 

Η ιστορία του χορού στην Κύπρο μας οδηγεί χιλιάδες χρόνια πίσω, στον πρωτόγονο άνθρωπο όπου και δημιουργήθηκαν οι πρώτοι χοροί ως μέρος της καθημερινότητας των ανθρώπων. Οι χοροί αυτοί είχαν διάφορες θέσεις στην κουλτούρα της κάθε φυλής, όπου κάποιοι χοροί για παράδειγμα είχαν διασκεδαστική θέση, κάποιοι τελετουργική ενώ κάποιοι άλλοι πολεμική.

 

Όσον αφορά την πολεμική πτυχή του χορού, δηλαδή τους πολεμικούς χορούς, αυτοί χαρακτηρίζονται ως «οι ρυθμικές κινήσεις του σώματος, στο ρυθμό της μουσικής, κρατώντας ένα ή περισσότερα όπλα, όπως για παράδειγμα ακόντιο, ασπίδα, ρόπαλο, μαχαίρι, ξίφος, κτλ».

 

Οι πολεμικοί χοροί έχουν διάφορα χαρακτηριστικά, αλλά το κυριότερο χαρακτηριστικό τους, το οποίο τους κάνει να ξεχωρίζουν από τους υπόλοιπους χορούς είναι ότι αποτελούσαν μέρος της πολεμικής – στρατιωτικής εκπαίδευσης. Αυτό δεν ισχύει μόνο για τους κυπριακούς πολεμικούς χορούς αλλά για όλους τους πολεμικούς χορούς ανά το παγκόσμιο.

 

Οι πολεμικοί χοροί ως μέρος της πολεμικής εκπαίδευσης που τύγχαναν οι πολεμιστές, δημιουργήθηκαν από τα πρωτόγονα χρόνια και ο βασικός τους σκοπός ήταν πολύ απλός. Ήταν μια πολύ αποτελεσματική μορφή ομαδικής εκπαίδευσης με όπλα, σε συγχρονισμένες κινήσεις. Η μουσική έδινε ρυθμό στους πολεμιστές για να μπορούν εύκολα να συγχρονίζονται και να εκτελούν ομαδικά τις διάφορες κινήσεις – τεχνικές μάχης. Γι’ αυτό πολλές φορές ο χορός χαρακτηρίζεται από τα αρχαία χρόνια και ως «παντομιμικός», δηλαδή, αυτοί που χορεύουν μιμούνται – αντιγράφουν ο ένας τον άλλο.

 

Στα μετέπειτα χρόνια φυσικά, οι πολεμικοί χοροί εξελίχθηκαν με διάφορους τρόπους, και λάμβαναν χώρα τόσο σε ομαδικό όσο και σε ατομικό επίπεδο, αλλά η βασική θέση των πολεμικών χορών, η οποία έχει να κάνει με το γεγονός του ότι αποτελούσαν μέρος της πολεμικής εκπαίδευσης, παρέμεινε η ίδια μέσα από τα χρόνια. Οι πολεμικοί χοροί ήταν και είναι ένα είδος σωματικής και ψυχικής προετοιμασίας για τη μάχη.

 

Η Κύπρος απο τα αρχαία χρόνια

Η Κύπρος, από τα αρχαία χρόνια ήταν ένα ανεπτυγμένο νησί τόσο από πολιτισμικής όσο και από πνευματικής και καλλιτεχνικής άποψης. Οι κάτοικοι του νησιού, από τα αρχαία χρόνια ζούσαν αρκετά εξελιγμένα και είχαν ανεπτυγμένη την οικογενειακή ζωή σε οικισμούς, την κατασκευή διαφόρων εργαλείων και σκευών, την αγροκαλλιέργεια, το κυνήγι ζώων, τη γραφή (Κυπρομινωική Γραφή) όπως επίσης και τις διάφορες τέχνες συμπεριλαμβανομένου και του χορού. Ό χορός εξυπηρετούσε διάφορους σκοπούς στην καθημερινότητα των κατοίκων αλλά κατά κύριο λόγο χρησιμοποιόταν ως ένα μέσο έκφρασης ή και διασκέδασης όπως επίσης και για τελετουργικούς σκοπούς.

 

Πρύλις- Ο αρχαίος πολεμικός χορός της Κύπρου

Ο «Πρύλις» ήταν ο πολεμικός χορός των αρχαίων Κυπρίων, ο οποίος σε άλλα μέρη του Ελληνισμού ονομαζόταν «Πυρρίχιος». Κατά τον Αριστοτέλη, ο χορός αυτός εισήχθη στην Κύπρο από του Αχαιούς μετά τον Τρωικό πόλεμο. Ο «Πρύλις» μπορεί να χαρακτηριστεί και ως ένας τελετουργικός χορός αφού στην Κύπρο χορευόταν από ένοπλους στρατιώτες, κατά την εκφορά νεκρών ή κατά την ταφή τους. Μια αρχαία αναφορά για τον «Πρύλι» είναι αυτή που παρουσιάζεται από τον Καλλίμαχο στο κείμενο «Ύμνος στον Δία» (στροφή 52): «Κούρητες σε περί πρύλιν ωρχήσαντο» που σημαίνει «οι Κουρήτες χόρεψαν τον πολεμικό χορό γύρω σου».

 

Τα διάφορα αγωνίσματα που εκτελούσαν οι Κύπριοι την περίοδο της οθωμανικής κατοχής

• Πάλιωμα
• Πάτσος Κλώτσος
• Παίξιμον του Μαχαιριού
• Παίξιμον του Δρεπανιού

 

Παίξιμον του μαχαιριού

Το «Παίξιμον του Μαχαιριού» ή «Παίξιμον του Μασσερκού» όπως ονομαζόταν στην κυπριακή διάλεκτο ήταν στην ουσία ένας «πολεμικός χορός» ο οποίος λάμβανε χώρα με τη συνοδεία μουσικής. Στο ρυθμό της μουσικής, ένας άντρας που κρατούσε μαχαίρι, κινείτο χορευτικά και έκανε διάφορες κινήσεις (χειρονομίες) και συγκεκριμένα «σκιαμαχούσε» σαν να υπήρχαν μπροστά του εχθροί.

 

Παίξιμον του Μαχαιριού

«…το γύμνασμα τούτο υπό τον αυτόν του οργάνου ρυθμόν ως και το παγκράτιον, ο ορχούμενος με την μάχαιραν χειρονομεί δι΄αυτής και σκιαμαχεί, ούτος ειπείν, ωσεί ενώπιον του έβλεπε πολεμίους. Αλλά τούτο παρεμφαίνει εν μέρει και τας ξιφημαχικάς γνώσεις των Κυπρίων, καθότι το μαχαίριον τούτο παίζεται πολλάκις με πλείστας κινήσεις της ξιφομαχίας».

Απόσπασμα από το βιβλίο του Λουκά Γεωργίου. Φιλολογικαί Επισκέψεις. Των εν τω Βίο των Νεωτέρων Κυπρίων. Μνημείων των Αρχαίων, (1874).

 

 

Παίξιμον του δρεπανιού

Ένα άλλο αγώνισμα που συμπεριλαμβανόταν μέσα στα διάφορα άλλα αγωνίσματα των Κυπρίων ήταν και το «Παίξιμον του Δρεπανιού» το οποίο ήταν συγγενικό με το «Παίξιμον του Μαχαιριού». Το «Παίξιμον του Δρεπανιού» γινόταν κυρίως κατά το τέλος του θερισμού, όπου στο ρυθμό της μουσικής, οι δρεπανοφόροι έκαναν διάφορες ρυθμικές κινήσεις και με το δρεπάνι που κρατούσαν έκοβαν σιγά σιγά μια δέσμη από σιτάρι.

 

Παίξιμον του Δρεπανιού

«…εις ταύτα συνεπάγεται και το παρ’ αυτοίς «Παίξιμον του Δρεπανιού», όπερ παίζεται ιδίως κατά το τέλος του θερισμού των γεννημάτων αυτών. Υπό τον ήχων αύθις δηλ. της πάλης αυτών οι δρεπανοφόροι περικυκλούντες τον θεριστέον σίτον ή την κριθήν, ορχούνται και ερρύθμως κόπτουσι τους στάχυας αυτών φέροντες το δρέπανον παιγνιωδώς από της κεφαλής αυτών ως και επί της σπαθασκίας. Πολλάκις οι επιτήδειοι δρεπανομάχοι αρπάζουσι δια του δρεπάνου αυτών του ετέρου συμμαχόμενου το δρέπανον και ρίπτουσιν αυτό εις τον αέρα δείγμα της νίκης αυτών. Προσπαθούσιν δε εξ αμίλλης εν τη θεριστή ταύτη μάχη, τις πλείονας στάχυας εν ολίγω χρόνω να στρώση επί του αγρού εκείνου. Παίζεται εν Κύπρω η δρεπανομαχία αυτή υπό γηραλέων και κληρικών ενίοτε θαυμασιώτατα και πλείστος λαός εκεί συρρέει εις το απλοϊκόν τούτο θέαμα. Φαίνεται μου δε ότι το παίξιμον τούτο του δρεπανιού των Κυπρίων είναι η ξιφοδρεπανασκία ή η σπαθομαχία των αρχαίων, μεταβιβασθείσα εις τον θερισμόν, ίνα σκιαμαχώσιν επί του σίτου χάριν της εαυτών ξιφικής εφέσεως».

 

Απόσπασμα από το βιβλίο του Λουκά Γεωργίου. Φιλολογικαί Επισκέψεις. Των εν τω Βίο των Νεωτέρων Κυπρίων. Μνημείων των Αρχαίων, (1874).

 

"Δρεπανομαχία"

Πέραν από το ατομικό «Παίξιμον του Δρεπανιού» υπήρχε και η «Δρεπανομαχία» όπου δύο άντρες που κρατούσαν δρεπάνια, πάλευαν ο ένας με τον άλλο. Αυτό το είδος της «Δρεπανομαχίας» λάμβανε χώρα κυρίως από τους γηραιότερους και έμοιαζε αρκετά με το «Παίξιμον του Μαχαιριού», έτσι ίσως να ονομαζόταν και «Ξιφοδρεπανασκία» και εξελίχθηκε σε αυτή τη μορφή λόγο των γνώσεων που είχαν οι Κύπριοι στην ξιφασκία.

Δύο Κύπριοι που εξασκούνται στη «δρεπανομαχία»

 

Η χρήση του δρεπανιού

Κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα, το δρεπάνι χρησιμοποιόταν από τους πολεμιστές ως όπλο για τη μάχη και εκπαιδεύονταν με αυτό σε διάφορες τεχνικές. Η εκπαίδευση στο δρεπάνι ως όπλο για τη μάχη εξελίχθηκε σε τέτοιο βαθμό που θεωρείτο τόσο σημαντική ώστε κάποιοι έμπειροι εκπαιδευτές πολεμικών τεχνών τη συμπεριέλαβαν στα βιβλία - εγχειρίδια μάχης που έγραφαν.

Συγκεκριμένα, ο Πόλους Χέκτορ Μέαρ (Paulus Hector Mair), ο οποίος καταγόταν από την Γερμανία και ήταν ειδήμων στην ξιφασκία, συνέταξε τότε αρκετά εικονογραφημένα βιβλία – ως εγχειρίδια μάχης, τα οποία χρησιμοποιούνταν για την εκπαίδευση των πολεμιστών. Τα εγχειρίδια ονομάζονταν «Fechtbuch» (Φεχτμπούχ) που στα Ελληνικά σημαίνει «Εγχειρίδιο μάχης», και σε αυτά συμπεριλαμβάνονταν και τεχνικές με τη χρήση του δρεπανιού μεταξύ άλλων όπλων.

 

Κατά την περίοδο της Οθωμανικής κατοχής, οι Κύπριοι συνέχισαν να προάγουν τις εθνικές πολιτισμικές τους παραδόσεις, μέσα από τα διάφορα γυμναστικά αγωνίσματα που εκτελούσαν. Αυτό φαίνεται να διήρκησε μέχρι το πέρας της Οθωμανικής κατοχής και από την περίοδο της Αγγλικής κατοχής και μετά, τα Κυπριακά αγωνίσματα όπως το «Πάλιωμα» και το «Πάτσος Κλώτσος» περιθωριοποιούνται και σιγά σιγά ξεχνιούνται. Ο λόγος που περιθωριοποιήθηκαν οι παλαιστικές τέχνες φαίνεται να ήταν το γεγονός του ότι οι Άγγλοι θεωρούσαν ότι ο αθλητισμός στην Κύπρο χρησιμοποιόταν από τους Κύπριους ως ένα «πολιτικό μέσο» για εξέγερση, όπως επίσης και για να προβάλλεται η επιθυμία τους για «ένωση» με την Ελλάδα. Έτσι, οι Άγγλοι κατακτητές προχώρησαν σε ουσιαστικές ενέργειες περιθωριοποίησης των Κυπριακών αγωνιστικών παιχνιδιών.

 

Μια εικασία του ερευνητή Δημήτρη Παυλίδη, είναι ότι οι Κύπριοι διέσωσαν τις «πολεμικές» τους γνώσεις μέχρι τις μέρες μας, μέσα από την τέχνη του χορού. Συγκεκριμένα, τα αγωνιστικά παιχνίδια που ονομάζονταν Πάλιωμα, Πάτσος Κλώτσος, Παίξιμον του Μαχαιριού και Παίξιμον του Δρεπανιού «μεταμορφώθηκαν» και μετονομάστηκαν σε Χορός του Παλιωμάτου, Αντικριστός (Καρτζιλαμάς), Χορός του Μαχαιριού και Χορός του Δρεπανιού αντίστοιχα. 

 

ΚΥΠΡΙΑΚΟΙ ΠΟΛΕΜΙΚΟΙ ΧΟΡΟΙ

Οι κυπριακοί πολεμικοί χοροί που διασώζονται στις μέρες μας, εκτιμάται ότι δημιουργήθηκαν από Κύπριους μέσα από τα διάφορα αγωνιστικά παιχνίδια που λάμβαναν χώρα κατά την περίοδο της Οθωμανικής κατοχής.

 

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο «Χορός του Παλιωμάτου», ο «Χορός του Μαχαιριού», ο «Χορός του Δρεπανιού» και ο «Αντικριστός» είναι από τους πρώτους χορούς που δημιουργήθηκαν στην Κύπρο. Η δημιουργία των κυπριακών πολεμικών χορών υπολογίζεται ότι ξεκίνησε γύρω στο 1900 μ.Χ., όπου οι πρώτοι χορευτές ξεκίνησαν κυρίως να αυτοσχεδιάζουν, την στιγμή που χόρευαν, αφού δεν είχαν χορευτικές γνώσεις. Οι Κύπριοι μάθαιναν να χορεύουν παρακολουθώντας άλλους χορευτές και πολύ πιθανόν επηρεασμένοι από Ελληνικούς χορούς.

 

«Χορός του Παλιωμάτου»

Ο «Χορός του Παλιωμάτου» θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ότι συνδέεται με την πολεμική τέχνη «Πάλιωμα».

 

«Χορός του μαχαιριού»

Ο «Χορός του Μαχαιριού» πιθανότητα να συνδέεται και με τον «Πυρρίχιο Χορό», ο οποίος χορευόταν από τα αρχαία χρόνια από τους Έλληνες, ως μέσω εκπαίδευσης στις πολεμικές τέχνες. Ο χορός αυτός χορευόταν από ένοπλους άντρες, οι οποίοι κινούνταν σε «πολεμικούς» ρυθμούς – δηλαδή οι κινήσεις τους έμοιαζαν με τεχνικές μάχης (άμυνας και επίθεσης). 

 

Η χρήση του μαχαιριού και του δρεπανιού ως πολεμικού όπλου 

Η χρήση του μαχαιριού (και του δρεπανιού) ως πολεμικού όπλου έλαβε ουσιαστικό ρόλο κατά την περίοδο της Οθωμανικής κατοχής στην Κύπρο, αφού εκείνο τον καιρό οι συγκεκριμένοι κατακτητές, αρχικά δεν επέτρεπαν την κατοχή και τη χρήση πυροβόλου όπλου από τους Κύπριους. Για αυτό το λόγο, οι Κύπριοι χρησιμοποιούσαν το μαχαίρι, που θεωρητικά ήταν εργαλείο κουζίνας, αλλά πρακτικά μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και ως πολεμικό όπλο. Συγκεκριμένα, την περίοδο της Οθωμανικής κατοχής, οι Κύπριοι είχαν το μαχαίρι κρυμμένο μέσα στο ζωνάρι τους και το χρησιμοποιούσαν ως πολεμικό όπλο. Μετέπειτα, οι Οθωμανοί κατακτητές επέβαλαν την πλήρη απαγόρευση των όπλων, συμπεριλαμβανομένων και λοιπών αντικειμένων που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως όπλα, όπως για παράδειγμα το μαχαίρι.

 

Χορός του δρεπανιού

Ο «Χορός του Δρεπανιού» ο οποίος διασώζεται και εκτελείται ευρέως μέχρι τις μέρες μας, πολύ πιθανό να είναι η μετεξέλιξη του παραδοσιακού Κυπριακού αγωνίσματος «Παίξιμον του Δρεπανιού».

 

 

Πηγές:

• «Πολεμικοί Χοροί της Κύπρου- Ιστορία και εξέλιξη μέσα από τα χρόνια», Δημήτρης Παυλίδης, Λευκωσία, 2021