Θεόφιλος πατριάρχης
Πατριάρχης Αλεξανδρείας (385 - 412), εξέχουσα φυσιογνωμία της αρχαίας Εκκλησίας. Μορφώθηκε στη θεολογική σχολή Αλεξανδρείας και, πιθανώς με τη βοήθεια του φίλου του αυτοκράτορα Θεοδοσίου, διαδέχθηκε τον Τιμόθεο στα 385. Ο Θεόφιλος είχε πολυτάραχο βίο και πολιτεία.
Αρχικά ωριγενιστής, αργότερα εστράφη κατά του μεγάλου φιλοσόφου και θεολόγου και της διδασκαλίας του, στις δε ακρότητες που διέπραξε κατ' αυτού και άλλων αντιπάλων του, ιδίως του Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννη του Χρυσοστόμου, παρέσυρε τον Επιφάνιο* Σαλαμίνος. Ο ασταθής Θεόφιλος αρχικά ήταν πολέμιος του Επιφανίου όταν ο τελευταίος ήταν στην Παλαιστίνη για επίσκεψη και τον κατηγορούσε γι’ ανθρωπομορφισμό, δηλαδή ότι θεωρούσε, όπως και αρκετοί μοναχοί στην Αίγυπτο, τον Θεό ανθρωπόμορφο, σύμφωνα προς όσα γράφει ο ιστορικός της Εκκλησίας Σωκράτης. Οι ανθρωπομορφίτες στην Αίγυπτο ήσαν εχθροί του Ωριγένη, που θεωρούσε τον Θεό πνευματικό. Αλλά όταν οι ανθρωπομορφίτες μοναχοί τον απείλησαν, ο Θεόφιλος συμφώνησε μαζί τους, για να στραφεί κατά του ωριγενισμού γύρω στα 399 - 400. Τα πρακτικά της αντιωριγενικής συνόδου που συγκρότησε τότε (400) στην Αλεξάνδρεια ο Θεόφιλος, τα απέστειλε στον Επιφάνιο Σαλαμίνος προτρέποντάς τον να καταδικάσει κι αυτός τον Ωριγένη συνοδικά. Ο Επιφάνιος ακολούθησε τη συμβουλή του. Από τους διωγμούς του Θεοφίλου δεν έμειναν άθικτοι οι Μακροί Αδελφοί που έφυγαν στην Παλαιστίνη απ' όπου, μετά από γράμματα του Θεοφίλου προς τους επισκόπους Παλαιστίνης και στον Επιφάνιο, που τους επηρέαζε, κατέφυγαν στην Κωνσταντινούπολη ζητώντας την προστασία του Ιωάννη Χρυσοστόμου. Όταν ο τελευταίος του ζήτησε να τους ευσπλαχνισθεί, ο Θεόφιλος που ήταν δυσαρεστημένος με τον Ιωάννη Χρυσόστομο από το 398 διότι ο λαός της πρωτεύουσας τότε ανέδειξε επίσκοπο τον Ιωάννη αντί του δικού φίλου πρεσβυτέρου Ισιδώρου, εξοργίστηκε πιο πολύ από την επιστολή και την ερμήνευσε, μαζί με άλλες ενδείξεις, ως τεκμήριο εκκλησιαστικής κοινωνίας του Ιωάννη με τους Μακρούς Αδελφούς. Σε νέο γράμμα του Ιωάννη ο Θεόφιλος απάντησε ότι μόνο το δικαστήριο των Αιγυπτίων επισκόπων μπορεί να τον δικάσει. Όταν οι Μακροί Αδελφοί έπεισαν την αυτοκράτειρα Ευδοξία να καλέσει τον Θεόφιλο στην Κωνσταντινούπολη για να δικαστεί για τις εναντίον τους πράξεις του, ο Θεόφιλος κάλεσε τον Επιφάνιο να πάει στην πρωτεύουσα για να καταπολεμήσει τον «ωριγενιστή» Χρυσόστομο (στον οποίο απέδιδε τις ενέργειες της Ευδοξίας), όπως είχε καταπολεμήσει τον ωριγενισμό στην Παλαιστίνη. Ο Επιφάνιος, αν και γέροντας, πάνω από ογδόντα χρόνων, ευρισκόμενος υπό την επιρροή της ισχυρής προσωπικότητας του Θεοφίλου και της Αλεξανδρείας, πράγματι ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη, τον Μάρτιο του 403, και αρχικά φέρθηκε με αυθάδεια στον επιφανή ιεράρχη, προβαίνοντας σε αντικανονικές χειροτονίες στην έδρα Κωνσταντινουπόλεως και σ' άλλες παρόμοιες πράξεις, αρνούμενος να διαμείνει στα εκκλησιαστικά οικήματα ωσότου ο Χρυσόστομος εκδιώξει τους Μακρούς Αδελφούς και αποκηρύξει τα διδάγματα του Ωριγένη, και απειλώντας να τα αποκηρύξει ο ίδιος μαζί με τους Μακρούς Αδελφούς και τον Ιωάννη στον ναό των Αγίων Αποστόλων. Αυστηρό μήνυμα, ωστόσο, του Χρυσοστόμου τον αναχαίτισε, ιδίως γιατί υπαινισσόταν λαϊκή αντίδραση κατά του οργάνου του Θεοφίλου Επιφανίου, ο οποίος σταδιακά κατενόησε την αθωότητα του Χρυσοστόμου και διέκοψε κάθε ενέργεια εναντίον του. Σ' αυτό συνέβαλαν και οι εξηγήσεις και πειστικές πληροφορίες που πήρε για τον βίαιο χαρακτήρα του Θεοφίλου από τους Μακρούς Αδελφούς στην Κωνσταντινούπολη, καθώς και η επίσης πειστική υπεράσπιση των ιδεών του Ωριγένη με «ορθόδοξα» αποσπάσματα από τα έργα του, από τον Γότθο επίσκοπο Σκυθίας Θεότιμο που συνάντησε εκεί. Πριν ακόμη ο Θεόφιλος φθάσει στην Κωνσταντινούπολη, ο Επιφάνιος έσπευσε να φύγει στην Κύπρο, πεπεισμένος πια για τη δολιότητα του Θεοφίλου, για να μη συμμετάσχει στις δραστηριότητές του εναντίον του Χρυσοστόμου. Τον Χρυσόστομο ο Επιφάνιος δεν τον συνάντησε, αν και μια παράδοση αναφέρει ότι πριν φύγει από την Κωνσταντινούπολη απηύθυναν ο ένας στον άλλο προειδοποιήσεις για το τέλος τους, ο Χρυσόστομος προβλέποντας τον θάνατο του Επιφανίου προτού φθάσει στην Κύπρο στην έδρα του, όπως και έγινε (πέθανε στο πλοίο που τον έφερνε στη Σαλαμίνα λίγο πριν φθάσει εκεί, θύμα των μηχανορραφιών του Θεοφίλου), και ο Επιφάνιος προβλέποντας το τέλος του Χρυσοστόμου στην εξορία, πράγμα που επίσης έγινε.
Σημαντική είναι η πληροφορία ενός συνοδικού γράμματος του Θεοφίλου προς τους Κυπρίους επισκόπους, που τους ανεβάζει σε 15, χωρίς να κατονομάζει τις έδρες τους, αλλά μόνο τα ονόματά τους: Επιφάνιος [Σαλαμίνος), Μαρκιανός, Αγαπητός, Βοήθιος, Ελπίδιος, Ευτάσιος, Νορβανός. Μακεδόνιος, Αρίστων [ο Αρσινόης Πάφου;], Ζήνων, Ασιατικός, Ηρακλειδάς, Ζήνων, Κυριακός, Αφρόδιτος (βλ. Ιερωνύμου, Επιστ., αρ. 92).