Θεόδωρος Αψευδής
Ένας από τους λίγους Βυζαντινούς ζωγράφους της Μέσης Βυζαντινής περιόδου που είναι γνωστοί. Το όνομά του αναφέρεται σ' επιγραφή στο πάνω άκρο του τυφλού τόξου κάτω από την τοιχογραφία της Δέησης και πάνω από το γραφείο του αγίου Νεοφύτου στο κελί του. Σύμφωνα με τη μισοσβησμένη αυτή επιγραφή, ἱστορίθ[η ...ἡ Ἐγκ]λείστρα διά χειρό[ς] ἐμοῦ Θεοδώρου τοῦ Ἀψευδοῦς [ἔτ]ει GXS α΄ (ἰνδικτιῶνος) α΄, δηλαδή ζωγραφήθηκε η Εγκλείστρα από εμέ τον Θεόδωρο Αψευδή κατά το 1182/1183 την πρώτη ινδικτιώνα. Ότι η Εγκλείστρα ζωγραφήθηκε το 1183 αναφέρει και ο ίδιος ο άγιος Νεόφυτος στην Τυπική του Διαθήκη. Γίνεται παραδεκτό ότι ο Θεόδωρος Αψευδής ζωγράφησε το βήμα της Εγκλείστρας (μ' εξαίρεση βέβαια τον Παντοκράτορα και τις μορφές της Παναγίας και του Προδρόμου που τον συνοδεύουν και είναι έργα του 1503) και το μεγαλύτερο μέρος του κελιού του αγίου Νεοφύτου, περιλαμβανομένων και των τοιχογραφιών του τάφου του αγίου Νεοφύτου. Ο ίδιος ο Θεόδωρος Αψευδής ζωγράφησε και τις εικόνες της Παναγίας Ελεούσας και του Φιλανθρώπου Χριστού που αρχικά ήσαν λιτανευτικές και αργότερα τοποθετήθηκαν στο μεταγενέστερο εικονοστάσιο της Εγκλείστρας.
Στον Θεόδωρο Αψευδή αποδίδονται έμμεσα και οι εικόνες του Χριστού και της Παναγίας Αρακιώτισσας από την εκκλησία της Παναγίας του Άρακος στα Λαγουδερά. Ο D. Winfield μάλιστα θεωρεί ως ζωγράφο των τοιχογραφιών της εκκλησίας της Παναγίας του Άρακος (εκτός από τις τοιχογραφίες της αψίδας) τον Θεόδωρο Αψευδή. Γι’ αυτό και τη φθαρμένη κτιτορική επιγραφή στο κάτω μέρος της τοιχογραφίας της Βάπτισης, στο δυτικό τυφλό τόξο του βόρειου τοίχου της εκκλησίας της Παναγίας του Άρακος συμπλήρωσε ως εξής: Μνήσ[θητι Κύριε τοῦ δ]ούλου σο[υ Θεοδώρου αμαρτωλού ιερομ] ονακο[υ] και [ιστοριογράφου της αυτής μονής αμήν]. Την άποψη του D. Winfield απεδέχθησαν και άλλοι ξένοι βυζαντινολόγοι. Αν γίνει δεκτή η άποψη του D. Winfield ο Θεόδωρος Αψευδής φαίνεται ότι έγινε μοναχός.
Ανάμεσα στις τοιχογραφίες της Εγκλείστρας και εκείνες της εκκλησίας της Παναγίας του Άρακος υπάρχουν αναμφίβολα πολλές ομοιότητες: Η ραδινότητα των σωμάτων, τα ανεμιζόμενα άκρα των ιματίων και οι οφιοειδείς απολήξεις και τα ίδια χαρακτηριστικά στα πρόσωπα, ιδιαίτερα του Χριστού και της Παναγίας. Υπάρχουν όμως και διαφορές: Στην Εγκλείστρα ο ζωγράφος είναι περισσότερο ελεύθερος, η έμπνευσή του είναι περισσότερο πηγαία ενώ στην εκκλησία της Παναγίας του Άρακος είναι περισσότερο ακαδημαϊκός, σχεδόν μανιεριστής. Χωρίς εξαίρεση όλα τα πρόσωπα είναι ραδινά, μερικά μάλιστα κατά τρόπο πολύ εξεζητημένο. Εν τούτοις οι διαφορές είναι δυνατόν να εξηγηθούν και σαν αποτέλεσμα εξέλιξης του ζωγράφου. Η Εγκλείστρα ζωγραφήθηκε το 1183. Η εκκλησία της Παναγίας του Άρακος το 1192. Αναμφίβολα στο διάστημα αυτό των δέκα χρόνων ο ζωγράφος εξελίχθηκε και έγινε πιο ακαδημαϊκός. Ταυτόχρονα απέκτησε λεπτότερη αίσθηση των χρωμάτων και διαφοροποίησε κάπως την παλέττα του. Όμως δεν υπάρχει θετικό τεκμήριο για ταύτιση του ζωγράφου της εκκλησίας της Παναγίας του Άρακος με τον Θεόδωρο Αψευδή. Η συμπλήρωση της επιγραφής στη σκηνή της Βάπτισης του Χριστού στην εκκλησία της Παναγίας του Άρακος είναι υποθετική. Η ταύτιση στηρίζεται σε εξωτερικά τεκμήρια και εξακολουθεί να είναι υποθετική. Παραμένει όμως γεγονός ότι ο Θεόδωρος Αψευδής είναι ένας από τους πιο σημαντικούς ζωγράφους του τέλους του 12ου αιώνα.