Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα, Κάτω Βαρώσι
Η Παναγία η Χρυσοσπηλιώτισσα στο Κάτω Βαρώσι ήταν η μεγαλύτερη εκκλησία της πόλης, η οποία το 1975 μετατράπηκε από τους εποίκους που κατοίκησαν την περιοχή, σε μουσουλμανικό τέμενος. Η αρχαιότερη γραπτή μαρτυρία, που υπάρχει για την Χρυσοσπηλιώτισσα ανάγεται στο 1335 όταν ο περιηγητής Jacobus de Verona αναφέρει ότι προσκύνησε στη Santa Maria de la Cava (της Παναγίας της Σπηλιωτίσσης). Πριν την οικοδόμηση της μεγάλης σύγχρονης εκκλησίας γύρω στο 1960, αυτό που υπήρχε ήταν μόνο ένα ψηλό κωδωνοστάσιο τεσσάρων σταθμών (παλαιότερο του σημερινού) και ο σπηλαιώδης ναός, που αρχικά ήταν αρχαίος τάφος. Εντός του σπηλαίου υπάρχει μέχρι σήμερα πηγάδι με αγίασμα. Μέσα στην υπόγεια κρύπτη υπάρχουν λίγα στασίδια και μία μεγάλου μεγέθους εικόνα της Βάπτισης του Χριστού του 16ου αιώνα, η οποία λόγω διαστάσεων δεν χωρούσε να βγει από την χαμηλή είσοδο και δεν εκλάπη.
Ο Βυζαντινολόγος Χριστόδουλος Χατζηχριστοδούλου αναφέρει ότι τις εικόνες του ναού είχε ζωγραφίσει ὁ Σολωμός Φραγκουλίδης. Εφημέριοι του ναού διετέλεσαν ὁ Παπά Πέτρος, ὁ Παπά Δημήτρης Ζήσιμος και ψάλτες ὁ δάσκαλος Μιχαήλ Γ. Ζήσιμος και ὁ Στυλιανός. Τελευταίος ιερέας της Χρυσοσπηλιώτισσας ήταν ο ὁ π. Παναγιώτης Παναγίδης από την Τριμίκληνη.
Τις ιστορικές μαρτυρίες για την εκκλησία της Χρυσοσπηλιώτισσας τις παραθέτει ο Γιάγκος Κλεόπας στο βιβλίο του «Αμμόχωστος Μια Ατέλειωτη Ιστορία».
«Με την κατάληψή της το 1571, η ένδοξη πολιτεία με τους πλούσιους κατοίκους και την πολυεθνική κοινωνία φθίνει και ο πληθυσμός της μειώνεται δραματικά, ιδιαίτερα μετά την απαγόρευση στους Χριστιανούς να κατοικούν εντός των τειχών. Τότε πολλοί κάτοικοι μετακινήθηκαν νότια της Αμμοχώστου και ουσιαστικά το Βαρώσι δημιουργήθηκε μετά το 1573. Όμως, από διάφορες πηγές και κυρίως από τις περιγραφές των επισκεπτών και περιηγητών, φαίνεται ότι υπήρχαν κάτοικοι σε συνοικισμό έξω από την Αμμόχωστο, στην περιοχή που ονομάστηκε Βαρώσι, από προηγούμενα χρόνια, από την εποχή των Φράγκων, σίγουρα πολύ πριν την κατάληψη της Αμμοχώστου από τους Οθωμανούς. Φαίνεται ότι ο εκτός των τειχών συνοικισμός επεκτεινόταν πέρα από το κυρίως Βαρώσι προς τα Δυτικά και περιλάμβανε το σημερινό Κάτω Βαρώσι, για το οποίο μάλιστα υπάρχουν αναφορές (π.χ. με το όνομα Σπηλιώτισσα) αρκετά χρόνια πριν από την εμφάνιση των Βαρωσίων σε έργα περιηγητών και συγγραφέων.
Ο Ιταλός μοναχός Jacobus de Verona που επισκέφθηκε την Κύπρο το 1335, διηγείται το προσκύνημά του στην υπόγεια εκκλησία της Παναγίας της Χρυσοσπηλιώτισσας, που βρίσκεται στο Κάτω Βαρώσι:«….και όλοι μας, έμποροι και προσκυνητές και ναύτες και το πλήρωμα, πήγαμε στην εκκλησία της Sancta Maria della Cava [Παναγία της Σπηλιάς], η οποία βρίσκεται σε μικρή απόσταση έξω από την πόλη, και εκεί, με τον πιο ευλαβικό τρόπο τέλεσα τη θεία λειτουργία, και προσφέραμε μια μεγάλη ή διπλή λαμπάδα στην ένδοξη Παρθένο, που μας γλύτωσε από τόσους κινδύνους, και έτσι, ενώ ακόμη βρισκόμασταν στη θάλασσα, της είχαμε κάμει τάμα. Την εκκλησία αυτή αξίζει να την επισκέπτεται κανείς ευλαβικά και συχνά: είναι μέσα σε σπήλαιο, και κατεβαίνεις σε αυτή με 36 σκαλοπάτια. Είναι καλά φωτισμένη και με ωραία διακόσμηση και εικονογραφίες, αλλά μικρή σε μέγεθος. Ο καθένας που καταφθάνει εδώ την επισκέπτεται αμέσως. Εκεί παραμένουν συνεχώς τρεις ιερείς και λειτουργούν καθημερινά για το πλήθος των προσκυνητών».
Ο Nicola de Martoni, επίσης αναφέρει τη Χρυσοσπηλιώτισσα το 1394: « Έξω από την πόλη της Αμμοχώστου υπήρχαν στο παρελθόν μεγάλα χωριά με αρκετό πληθυσμό – υπολογίζω ότι υπήρχαν δύο χιλιάδες εστίες – και σε αυτά βρίσκονταν πολλές ωραίες εκκλησίες. Αλλά τώρα τα χωριά αυτά έχουν καταστραφεί ολοκληρωτικά, έτσι που να μην υπάρχει ούτε ένα σπίτι σε καλή κατάσταση, και κανένας κάτοικος εκεί. Υπάρχουν πολλές όμορφες εκκλησίες, μεταξύ των οποίων η εκκλησία της Παναγίας του Σπηλαίου, πολύ ευπρεπής, και πολύς κόσμος, Λατίνοι και Έλληνες, πηγαίνουν στην εκκλησία αυτή για να προσευχηθούν.»
Ο Ολλανδός περιηγητής Cornelis de Bruyn, περιγράφει την επίσκεψή του το 1683 : «…γύρω στο μεσημέρι φτάσαμε σε ένα χωριό με το όνομα Σπηλιώτισσα, όπου επρόκειτο να διαμείνω, κοντά στην Αμμόχωστο… Επιστρέφοντας στη Σπηλιώτισσα με πήραν να δω μια υπόγεια εκκλησία με το ίδιο όνομα. Εισέρχεσαι σε αυτή κατεβαίνοντας είκοσι τέσσερα σκαλοπάτια. Αυτά, και η ίδια η εκκλησία, είναι λαξευμένα στον βράχο. Υπάρχει ένα πηγάδι και ένα δωμάτιο με ίχνη αρχαίων εικονογραφιών.»
Με βάση τα πιο πάνω, συμπεραίνει ο Χατζηιωάννου: «Το χωριό Σπηλιώτισσα, βέβαια, δεν είναι άλλο από το σημερινό Κάτω Βαρώσι, που στα 1683 λεγόταν, φαίνεται, Σπηλιώτισσα. Το πηγάδι είναι το αγίασμα αλλά τα σκαλοπάτια κατά τον de Bruyn ήταν τώρα 24 αντί 36 που μας είπε ο Ιταλός μοναχός de Verona. Φαίνεται πως στο διάστημα 350 χρόνων τόσα θα έμειναν, εκτός αν ένας από τους δύο δεν τα μέτρησε καλά.»
Πηγή
Φώτο Γκάλερι
