Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Τρία περίπου χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του χωριού Λύση, βρίσκεται μικρή κομψή εκκλησία, του τύπου του μονόκλιτου με τρούλλο, αφιερωμένη στον άγιο Θεμωνιανό. Γύρω στην εκκλησία υπάρχει συστάδα ευκαλύπτων, που αποτελεί όαση στο γύρω ερημικό τοπίο. Οι κάτοικοι της Λύσης τιμούν στην εκκλησία αυτή τον άγιο Ευφημιανό, που όπως αναφέρει ο Μαχαιράς ετιμάτο στο Λευκόνοικο. Στη βάση όμως του τεταρτοσφαιρίου της αψίδας υπάρχει κτιτορική επιγραφή που αναφέρει ρητά ότι [Ἀνιστορίθη] ὁ πάνσεπτος ναός τοῦ  ὁσίου πατρός Θεμωνιανού διά συνδρομῆς καί ἐκ πολλοῦ πόθου Λαβρεντίου ἱερομονάχου καί καθηγουμένου  τῆς σεβασμίας μονῆς τοῦ  ἐν ἁγίοις πατρός Ἀνδρονίκου τῆς [........].  Ο άγιος Θεμωνιανός είναι άγνωστος από αλλού.

Η εκκλησία έχει διαστάσεις 7,50 μ. Χ 3,50 μ. περίπου χωρίς την ημικυκλική αψίδα και είναι κτισμένη με ημικατεργασμένους άσπρους ασβεστόλιθους. Έχει μια είσοδο στον νότιο τοίχο και μια στον δυτικό τοίχο που είχε εντοιχισθεί. Τόσο τα τυφλά τόξα του νότιου και βόρειου τοίχου, όσο και οι καμάρες της εκκλησίας είναι οξυκόρυφα. Οξυκόρυφο είναι και το τεταρτοσφαίριο της αψίδας. Ο τρούλλος είχε τέσσερα μικρά παράθυρα κατά τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Άλλο μικρό παράθυρο υπήρχε στον ημικυλινδρικό τοίχο της αψίδας.

Η εκκλησία ήταν ολόκληρη διακοσμημένη με τοιχογραφίες. Οι περισσότερες όμως τοιχογραφίες είτε είχαν καταστραφεί από τη διείσδυση της υγρασίας, πριν από την επισκευή της εκκλησίας από το Τμήμα Αρχαιοτήτων, είτε είχαν καλυφθεί με στρώμα γύψου. Σε πολύ καλή κατάσταση εσώζονταν οι τοιχογραφίες του τρούλλου και του τεταρτοσφαιρίου της αψίδας. Οι τοιχογραφίες αυτές ήσαν καλυμμένες με παχύ στρώμα καπνιάς. Το 1973 όμως εκαθαρίσθησαν από ειδικό συνεργείο του Τμήματος Αρχαιοτήτων. Δυστυχώς το 1980 οι Τούρκοι κατακτητές αφαίρεσαν τις εξαιρετικές αυτές τοιχογραφίες και τις πούλησαν, αφού κατέστρεψαν τη κτητορική επιγραφή. Οι τοιχογραφίες κατέληξαν στο Τέξας των Ηνωμένων Πολιτειών και τοποθετήθηκαν σε ακριβές αντίγραφο του ναού που κτίστηκε εκεί.

Στο κέντρο του τρούλλου μέσα σε κύκλο διαμέτρου 1,94 μ. ήταν ζωγραφισμένος ο Παντοκράτορας, ευλογώντας, όπως συνήθως, με το δεξί χέρι και κρατώντας κλειστό ευαγγέλιο στο αριστερό. Γύρω από τον Παντοκράτορα υπήρχε μια ζώνη ύψους 0,83 μ. στην οποία ήταν ζωγραφισμένη η Δέηση. Δεξιά και αριστερά, δηλαδή, από το Θρόνο της Ετοιμασίας που περιβάλλεται από φωτεινή δόξα, την οποία κρατούν δυο άγγελοι, εικονίζονται η Θεοτόκος και ο Πρόδρομος Στο κέντρο του τρούλλου μέσα σε κύκλο διαμέτρου 1,94 μ. ήταν ζωγραφισμένος ο Παντοκράτορας, ευλογώντας, όπως συνήθως, με το δεξί χέρι και κρατώντας κλειστό ευαγγέλιο στο αριστερό. Γύρω από τον Παντοκράτορα υπήρχε μια ζώνη ύψους 0,83 μ. στην οποία ήταν ζωγραφισμένη η Δέηση. Δεξιά και αριστερά, δηλαδή, από το Θρόνο της Ετοιμασίας που περιβάλλεται από φωτεινή δόξα, την οποία κρατούν δυο άγγελοι, εικονίζονται η Θεοτόκος και ο Πρόδρομος δεόμενοι, ακολουθούμενοι από όρθιους δεομένους αγγέλους.

Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας εικονίζεται η Θεοτόκος όρθια, πάνω σε μαξιλάρι, με τα χέρια υψωμένα σε δέηση και τον Χριστό σε προτομή, μέσα σε στηθάριο, μπροστά στο στήθος της, ανάμεσα στους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ. Το σώμα του αρχαγγέλου Μιχαήλ έχει καταστραφεί από την υγρασία, διατηρείται όμως σε καλή κατάσταση το κεφάλι. Αντίθετα ο αρχάγγελος Γαβριήλ διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση. Εκείνο που χαρακτηρίζει τις τοιχογραφίες της εκκλησίας του Αγίου Θεμονιανού είναι το προσεκτικό σχέδιο, οι σωστές αναλογίες, η αγάπη για τη λεπτομερειακή απόδοση των χαρακτηριστικών, η αρμονία των χρωμάτων και η καλλιγραφική σχεδόν απόδοση της κόμης και της γενειάδας του Χριστού και της κόμης των άλλων προσώπων. Τα ενδύματα και οι πτυχώσεις φαίνονται να ακολουθούν σωστά το σώμα. Μόνο το ιμάτιο των αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ στην αψίδα φαίνεται να ανεμίζεται μπροστά, χωρίς όμως να φθάνει στην υπερβολή των οφιοειδών απολήξεων των ιματίων του τέλους του 12ου αιώνα. Η τεχνοτροπία και η εικονογραφία των τοιχογραφιών της εκκλησίας του Αγίου Θεμωνιανού βοηθεί στην χρονολόγησή τους στις αρχές του 14ου αιώνα.

Ο επαναπατρισμός των τοιχογραφιών

Oι περίφημες τοιχογραφίες (13ου αιώνα) του Αγίου Ευφημιανού της κατεχόμενης Λύσης, που κλάπηκαν από το διαβόητο Τούρκο αρχαιοκάπηλο Aϊντίν Nτικμέν το 1983, επέστρεψαν στην Κύπρο στις 16 Μαρτίου 2012 , ύστερα από 29 ολόκληρα χρόνια. Πρόκειται για τον τρούλο της εκκλησίας, και την αψίδα του ιερού, ενώ μαζί με τις τοιχογραφίες είχε κλαπεί και η Αγία Τράπεζα της εκκλησίας.

Οι τοιχογραφίες είχαν αποτοιχιστεί και εξαχθεί στο εξωτερικό από τον τούρκο αρχαιοκάπηλο Αdin Dikmen.  Από το 1988 οι τοιχογραφίες του Αγίου Ευφημιανού περίπου 38 τεμάχια εκτίθενται στο Μουσείο του Ιδρύματος Μενιλ στο Χιούστον του Τέξας.

Ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Α' υπέγραψε συμφωνία με το Ίδρυμα , που προέβλεπε τον δανεισμό των τοιχογραφιών και την έκθεση τους στο Μουσείο του Ιδρύματος για 15 χρόνια (1/1/1986- 1/1/2001. Λίγο μετά προτάθηκε ανανέωση της συμφωνίας για 20 χρόνια με ισχύ από το 1992 μέχρι τις 14 Φεβρουαρίου 2012. Το Ίδρυμα Μenil αρχικά αξίωνε πως, μετά την πάροδο 20 χρόνων, "οι τοιχογραφίες του ανήκουν". O Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Β ,παρά τις πιέσεις , που είχε δεχτεί για να παραμείνουν οι τοιχογραφίες στο Τέξας, είχε θέσει σκοπό του να τις επαναπατρίσει. Για το σκοπό αυτό έχει ζητήσει τη συνδρομή της Κυπριακής Κυβέρνησης. Το θέμα του επαναπατρισμού με τη λήξη της συμφωνίας δεν ήταν εύκολο , γιατί, ενώ το προσύμφωνο του 1983 προέβλεπε πως σε ενδεχόμενη διαφωνία μεταξύ Αρχιεπισκοπής και Ιδρύματος θα ήταν δεσμευτική και για τις δύο πλευρές η γνωμοδότηση του Τμήματος Αρχαιοτήτων, στην τελική συμφωνία προβλεπόταν ότι σε περίπτωση διαφωνίας αναλάμβανε διαιτησία το Ομοσπονδιακό Δικαστήριο του Τέξας σύμφωνα με την εκεί νομοθεσία. Μετά από ενέργειες των κυπριακών αρχών,  χωρίς μάλιστα να χρειαστεί δικαστικός αγώνας, το Ίδρυμα Μενίλ τις παρέδωσε στην Κυπριακή Δημοκρατία και επέστρεψαν στην Κύπρο στις 16 Μαρτίου 2012.  

Ένα  αεροσκάφος μετέφερε τις τοιχογραφίες σε δυο μεγάλα κιβώτια, οι οποίες μεταφέρθηκαν  στο Μουσείο Εθνάρχη Μακαρίου Γ΄στην  Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου. Η διαδικασία μεταφοράς των τοιχογραφιών διήρκησε αρκετές ώρες. Από το αεροδρόμιο Λάρνακας οι τοιχογραφίες μεταφέρθηκαν στην Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου, όπου τοποθετήθηκαν στο Βυζαντινό Μουσείο.