Περιστερώνα Χρυσοχούς
Αμιγές ελληνικό χωριό της επαρχίας Πάφου, περί τα 33 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της πόλης της Πάφου.
Η Περιστερώνα είναι κτισμένη σε μέσο υψόμετρο 410 μέτρων. Το ανάγλυφο στην περιοχή της είναι λοφώδες με μια κλίση από τα ανατολικά προς τα δυτικά. Το υψόμετρο κυμαίνεται μεταξύ 150 και 500 μέτρων.
Από γεωλογικής απόψεως, στη διοικητική έκταση του χωριού κυριαρχούν οι αποθέσεις του σχηματισμού Κανναβιού (μπεντονίτες και ψαμμίτες), οι υφαλογενείς ασβεστόλιθοι του σχηματισμού Κορωνιάς, οι αποθέσεις του σχηματισμού Λευκωσίας (ασβεστολιθικοί ψαμμίτες, κροκάλες και ψαμμιτικές μάργες), οι πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις της Ολόκαινης γεωλογικής περιόδου και οι λάβες του πυριγενούς συμπλέγματος Τροόδους. Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν ασβεστούχα εδάφη, ξερορεντζίνες και φαιοχώματα.
Η Περιστερώνα δέχεται μια μέση ετήσια βροχόπτωση περί τα 600 χιλιοστόμετρα. Στην περιοχή της καλλιεργούνται τα αμπέλια οινοποιησίμων ποικιλιών, τα εσπεριδοειδή (κυρίως λεμονιές), τα όσπρια (κουκιά, ρεβίθια και λουβάνα), τα σιτηρά, τα νομευτικά φυτά, οι χαρουπιές, οι ελιές, οι μηλιές και οι αχλαδιές.
Η Περιστερώνα περιλήφθηκε στο Αρδευτικό Έργο της Χρυσοχούς. Εξάλλου προωθήθηκε η εφαρμογή σχεδίου αναδασμού σε έκταση γης 97 εκταρίων, που αρδεύεται στο πλαίσια του αρδευτικού έργου.
Η Περιστερώνα συνδέεται οδικά στα βορειοδυτικά με τα χωριά Στενή (περί τα 3,5 χμ.) και Άγιος Ισίδωρος (περί τα 3,5 χμ.), στα ανατολικά με το χωριό Μελάδεια (περί τα 2 χμ.) και στα νοτιοανατολικά με το χωριό Φιλούσα (περί τα 3,5 χμ.). Μέσω του χωριού Στενή η Περιστερώνα συνδέεται στα βορειοδυτικά με το χωριό Πόλη (περί τα 10 χμ.).
Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:
Χρονολογία Κάτοικοι
1881 197
1891 188
1901 216
1911 276
1921 320
1931 335
1946 391
1960 355
1973 328
1976 313
1982 265
1992 232
2001 198
2011 302
2021 290
Το χωριό αυτό δεν αναφέρεται σε μεσαιωνικές πηγές, εκτός από μια αμφίβολη περίπτωση (εάν πρόκειται πράγματι για το χωριό αυτό) ότι παραχωρήθηκε από τον βασιλιά Ιάκωβο Β' (1460-1473) στη μητέρα του Μαριέττα της Πάτρας. Ωστόσο πιθανόν να ήταν αυτή από τις τρεις Περιστερώνες που αποτελούσε περιουσία ενός ευγενούς ονόματι σίρ Χίου Περιστερῶν. Το πρόσωπο αυτό αναφέρει ο Λεόντιος Μαχαιράς (Χρονικόν, παρ. 44) ως ιδιοκτήτη λουτρού στη Λευκωσία. Προφανώς το οικογενειακό του όνομα — Περιστερών — προήλθε από το χωριό Περιστερώνα που θα πρέπει ν' ανήκε κάποτε στην οικογένειά του.
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η Περιστερώνα Πάφου (μαζί με την Περιστερώνα Μόρφου κι άλλα χωριά) πλήρωνε ειδικούς φόρους για συντήρηση των αγάδων της Λευκωσίας (βλέπε πιο πάνω, στο κείμενο για την Περιστερώνα Μόρφου).
Το χωριό πάντως θα πρέπει να είχε ιδρυθεί πριν ακόμη κι από την περίοδο της Φραγκοκρατίας, δηλαδή κατά τα Βυζαντινά χρόνια, αν κρίνουμε από την ονομασία του. Πράγματι, οι λέξεις περιστερά (η) και περιστερών (ο) που υποδηλώνει χώρο εκτροφής περιστεριών, έδωσαν το όνομα σε πολλά τοπωνύμια της Κύπρου πριν αρχίσουν να χρησιμοποιούνται (κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας) αντιστοίχως οι λέξεις πεζούνιν και πεζουναρκόν.
Στην περιοχή του χωριού υπάρχει αδιερεύνητος αρχαιολογικός χώρος των Προϊστορικών χρόνων. Μερικά αντικείμενα βρέθηκαν τυχαία κατά καιρούς.
Η εκκλησία του χωριού είναι αφιερωμένη στον άγιο Μάμα. Δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, εκτός από μερικές παλαιές εικόνες της προερχόμενες από αρχαιότερη εκκλησία του 15ου ή 16ου αιώνα. Ο G. Jeffery (1918) μνημονεύει και ξωκλήσι αφιερωμένο στην Παναγία.