Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας
Η Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας εορτάζεται κάθε χρόνο την τρίτη Πέμπτη του Νοεμβρίου (19 Νοεμβρίου 2020). Καθιερώθηκε επίσημα από την UNESCO το 2002: η Γενική Συνέλευση της UNESCO τόνισε τη σημασία της Φιλοσοφίας, ιδιαίτερα για τους νέους ανθρώπους, ως ένα δρόμο «για την ανάπτυξη της κριτικής και ανεξάρτητης σκέψης με γνώμονα την καλύτερη κατανόηση του κόσμου και την προώθηση της ανεκτικότητας και της ειρήνης.» Με την καθιέρωση της Παγκόσμιας Ημέρας Φιλοσοφίας, επιδιώκεται η θεσμοθέτηση της Φιλοσοφίας και η αναγνώρισή της όσον αφορά στην καλλιέργεια του ατόμου, προκειμένου να προωθηθεί περαιτέρω η διδασκαλία της σε παγκόσμια επίπεδο.
Η λέξη φιλοσοφώ -κι όχι η λέξη φιλοσοφία- εντοπίζεται σε δύο πολύ σημαντικά και αρκετά διαδεδομένα έργα, στον Επιτάφιο του Περικλή (Θουκυδίδης) και στο διάλογο Κροίσος – Σόλων (Ηρόδοτος). Και στα δύο έργα, η λέξη φιλοσοφώ σημαίνει αγαπώ τη σοφία (φιλέω-ῶ=αγαπώ), οπότε και η λέξη φιλοσοφία, που συντίθεται αργότερα, δε σημαίνει τίποτα παραπάνω από την αγάπη για τη σοφία.
Η φιλοσοφία ως όρος ξεκινά να εμφανίζεται τον 6ο αιώνα από τους Μιλήσιους φιλοσόφους και δη από τον Θαλή και συμβολίζει το πέρασμα από το μύθο στο λόγο. Ως και σήμερα, δεν υπάρχει κανένας ακριβής ορισμός της φιλοσοφίας. Ουσιαστικά όμως, τα δύο καινούργια στοιχεία που τη γεννούν και την καθιερώνουν είναι η προσπάθεια εξήγησης φαινομένων χωρίς το υπερφυσικό στοιχείο και η εξήγηση και ερμηνεία των πραγμάτων χωρίς περιττολογίες, κυριάρχησε δηλαδή η οικονομία σκέψης. Η φιλοσοφία γεννιέται στις ακτές της Ιωνίας, στη Μίλητο, και εν συνεχεία στη νότια Ιταλία, τη Σικελία. Η Μίλητος ήταν μια πολύ σημαντική περιοχή, καθώς γέννησε σπουδαίους φιλοσόφους (Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης) και συνδύαζε το εμπορικό (προϊόντα και ιδέες) και πολιτικό στοιχείο και διαμόρφωσε ένα νέο πρωταρχικό επίπεδο (φιλοσοφικών) ιδεών.
Φιλοσοφία είναι η επιστήμη που ασχολείται με ερωτήματα, προβλήματα ή απορίες που μπορούμε να αποκαλέσουμε οριακά, θεμελιώδη, ή έσχατα, όπως αυτά της ύπαρξης, γνώσης, αξίας, αιτίας, γλώσσας και του νου. Ξεχωρίζει από άλλους τρόπους αντιμετώπισης των παραπάνω προβλημάτων, από την κριτική και γενικώς συστηματική προσέγγιση των θεμάτων και την οικοδόμησή της πάνω σε λογικές εξηγήσεις. η φιλοσοφία ανοίγει νέους δρόμους και αναζητά απαντήσεις σε ερωτήματα που πιθανώς ξεπερνούν τις ανθρώπινες γνωστικές δυνατότητες, βοηθώντας στη διερεύνηση των ορίων της ανθρώπινης σκέψης, ακόμα και όταν δεν φτάνει σε κάποιο αποτέλεσμα ο επαγωγικός της προβληματισμός. Φιλοσοφική σκέψη είναι η διανοητική διερεύνηση βαθέων ερωτημάτων για τη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο και τη θέση του σ’ αυτόν. Ένας φιλόσοφος δεν αρκείται στο να διατυπώσει πώς έχουν τα πράγματα, αλλά προχωρά και σε συγκεκριμένες προτάσεις για το πώς θα μπορούσαν να είναι. Οι εκάστοτε φιλόσοφοι, σύμφωνα με το εννοιολογικό περιεχόμενο που προσάπτουν στη φιλοσοφία, δημιουργούν και το ανάλογο φιλοσοφικό ρεύμα. Φιλοσοφία είναι η νοητική αναζήτηση των πρώτων αρχών και των πρώτων αιτιών που συνιστούν την πραγματικότητα του νύν παρόντος κόσμου. Τα δύο κύρια ρεύματα της φιλοσοφίας από την αρχαιότητα μέχρι και τις μέρες μας, είναι ο υλισμός και ο ιδεαλισμός.
Σωκράτης
Η φιλοσοφία -δια των εκπροσώπων της- ασχολήθηκε με πολύ σημαντικά ζητήματα, ήδη από την αρχαιότητα, και συγκεκριμένα από την εποχή του Σωκράτη. Ένα από αυτά είναι η πολιτική. Ο Σωκράτης (469-399 π.Χ.) ήταν ο γιος του λιθοξόου και αδριαντοποιού Σωφρονίσκου και της Φαιναρέτης από το δήμο της Αλωπεκής. Γρήγορα, μέσω της φιλοσοφίας του κατάφερε να προσελκύσει πολλούς νέους της εποχής και να τους γοητεύσει με το λόγο του. Όμως, η οξεία φιλοσοφική του σκέψη αλλά και το μέγεθος του πλήθους που τον ακολουθούσε, γρήγορα τον έκανε στόχο των σοφιστών και των τριών κατηγόρων του, που τον έστειλαν στο δικαστήριο.
Ο Σωκράτης κατηγορήθηκε, ότι εισήγαγε «καινά δαιμόνια» (νέες, ρηξικέλευθες ιδέες), ότι διέφθειρε τους νέους και ότι πίστευε σε θεούς μη αναγνωρισμένους από την πόλη των Αθηνών. Στην πραγματικότητα, καμία από τις κατηγορίες δεν ευσταθούσε. Καταδικάστηκε σε θάνατο με μεγάλη πλειοψηφία, ενώ ο ίδιος πρότεινε για ποινή του το πρόστιμο της μιας μνας (νόμισμα εποχής). Παρά τις προτροπές πολλών φίλων του να δραπετεύσει, δεν το έκανε, κι ας είχε τη δυνατότητα. Σεβάστηκε απόλυτα τους νόμους της πόλης του, και πίνοντας το κώνειο, αυτοκτόνησε.
Πλάτωνας
Ο Πλάτων (427-347 π.Χ.), ο γιος του Αρίστωνα και της Περικτιόνης, αποτελεί ακόμα ένα παράδειγμα φιλοσόφου, ο οποίος στα έργα του ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την πολιτική και δη με την Ιδανική Πολιτεία. Πρόκρινε μια ιδανική πολιτεία (στο έργο του «Πολιτεία»), στην οποία θα κυριαρχεί μια αριστοκρατία του πνεύματος, όπου οι πολιτικοί θα φιλοσοφούν και οι φιλόσοφοι θα κυβερνούν. Ήταν εναντίον της Τιμοκρατίας (επικράτησε στη Σπάρτη), στην οποία κυριαρχεί η φιλαργυρία και αποτέλεσμά της ήταν η Ολιγαρχία, όπου κυριαρχεί ο υπέρμετρος πλουτισμός. Τέλος, κατέκρινε τη Δημοκρατία ως «ανάπηρο πολίτευμα», στο οποίο όλοι έχουν δικαίωμα να πράττουν και να εκφράζονται κατά το δοκούν. Στη Δημοκρατία, κατά τον Πλάτωνα, κυριαρχούν οι κόλακες και οι κηφήνες και αποτέλεσμα της άμετρης ελευθερίας είναι η αναρχία. Στην αναρχία δημιουργείται κλίμα πόλωσης, με φτωχούς και πλούσιους να συγκρούονται, μέχρι να έρθει κάποιος φτωχός και να εγκαθιδρύσει την Τυραννίδα (εκεί όπου διαφεντεύει ο τύραννος).
Αριστοτέλης vs Πλάτωνα
Όμως, παρά το γεγονός ότι τα παραδείγματα του Πλάτωνα και του Σωκράτη είναι ιδιαίτερα σημαντικά για την πολιτική φιλοσοφία, κανένας από τους δύο δεν προχώρησε, όσο προχώρησε ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.).
Ο Αριστοτέλης, γιος του Νικόμαχου (γιατρού του βασιλιά Αμύντα Γ΄ της Μακεδονίας), προσπάθησε και τελικά κατάφερε να εισάγει και να ορίσει τις έννοιες του πολίτη, της πόλης, του πολιτεύματος και της πολιτείας, που χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα. Στο έργο του «Πολιτικά» διερευνά τις παραπάνω έννοιες, προκειμένου να καταλήξει στον ορισμό της πολιτικής αρετής.
Βέβαια, στο έργο του ο Αριστοτέλης θέτει και κάποια πολύ σημαντικά ερωτήματα, όπως για παράδειγμα για το ποια είναι τα ορθά πολιτεύματα και οι παρεκβάσεις αυτών, και αν πρέπει οι πολλοί να ασκούν την εξουσία (σαφής υπαινιγμός για τη Δημοκρατία).
Στωική φιλοσοφία
Ο Στωικισμός αποτελεί μία σημαντική φιλοσοφική σχολή των Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων (300 π.Χ. – περίπου 250 μ.Χ.), η οποία ιδρύθηκε στην Αθήνα από τον Κύπριο Ζήνωνα τον Κιτιέα με κέντρο την «Ποικίλη Στοά» από όπου και πήρε το όνομά της η Σχολή. Κατά τους Στωικούς, η ανθρώπινη φύση είναι τμήμα της παγκόσμιας φύσης, η οποία καθοδηγείται και κυβερνάται από τον συμπαντικό νόμο της Λογικής. Ο άνθρωπος, ως έλλογο ον, συγγενεύει όχι μόνο με τα άλλα ζώα αλλά και με τους Θεούς και πέραν του ενστίκτου διαθέτει και ηθική αίσθηση. Κύριο ζητούμενο του βίου είναι συνεπώς το να ζει κάποιος σύμφωνα με την φύση του, η οποία για τον άνθρωπο, μέσω της λογικότητάς του (στα λατινικά ratio), ωθεί προς την Αρετή, άρα το «κατά Φύσιν ζην» σημαίνει «κατ' Αρετήν ζην». Η Αρετή είναι το μόνο αγαθό και μόνο από αυτήν εξαρτάται η ευημερία. Όλα τα υπόλοιπα πράγματα, ευχάριστα ή δυσάρεστα, στερούνται αξίας, είναι «αδιάφορα».
Σύμφωνα με τον στωικισμό, καθήκον του ανθρώπου είναι να θέσει τον εαυτό του σε αρμονία με το Σύμπαν, το οποίο, ως λογικό και αγαθό, τού μεταφέρει τις ιδιότητές του. Με το να βλάπτει κανείς τους άλλους για το υποτιθέμενο ατομικό του συμφέρον, υπονομεύει κατ' ουσίαν την ίδια του την φύση.