Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Σαφή στοιχεία για τα ημερολόγια που ίσχυαν κατά την Κλασσική και την Ελληνιστική περίοδο στην αρχαία Κύπρο δεν υπάρχουν. Τα πρώτα σαφή στοιχεία προέρχονται από τη Ρωμαϊκή περίοδο, κυρίως στην αρχή των αυτοκρατορικών χρόνων. Η εισαγωγή του ημερολογίου αυτού έγινε μεταξύ 21 και 12 π.Χ., πιθανότατα το 15 π.Χ., όταν μετά τον καταστρεπτικό σεισμό του ίδιου χρόνου, εκδηλώθηκε η ιδιαίτερη εύνοια του Αυγούστου προς την Πάφο, που ήταν τότε η πρωτεύουσα της Κύπρου. Στο ημερολόγιο αυτό, που η εφαρμογή του απλώθηκε στη δυτική και την κεντρική Κύπρο και σε ορισμένες περιπτώσεις και στη βόρεια (Λάπηθος), τα ονόματα των μηνών αναφέρονταν στη Ρώμη, την οικογένεια του Αυγούστου και τους μυθικούς προγόνους του. Το αυτοκρατορικό αυτό ημερολόγιο της Πάφου άρχιζε με το μήνα Αφροδίσιον (που αντιστοιχούσε περίπου με το σημερινό Μάιο) προς τιμήν της Αφροδίτης όχι μόνον ως Παφίας θεάς αλλά και ως προγόνου της Ιουλίας γενεάς στην οποία ανήκαν και ο Ιούλιος Καίσαρ και ο Οκταβιανός Αύγουστος. Οι άλλοι μήνες, με τη σειρά, ήταν: Αγχισαίος, Ρωμαίος,   Αινεαδαίος, Καπιτώλιος, Σεβαστός, Αγριππαίος, Λιβαίος, Οκτάβιος, Ιουλαίος, Νερωναίος, Δρουσαίος. Στα ονόματα αυτά εμφανίζονται οι πρόγονοι, οι απόγονοι και οι τίτλοι του Αυγούστου: Αγχίσης, Αινείας, Σεβαστός (Augustus), Λιβία, Οκταβία, Ιουλία κ.ά.

 

Το έτος 2 π.Χ. το ημερολόγιο αναθεωρήθηκε από τους Παφίους. Σ' αυτό οι τίτλοι και τα αξιώματα του Αυγούστου έδωσαν τα ονόματά τους σε περισσότερους μήνες. Το έτος άρχιζε στις 23 Σεπτεμβρίου με πρώτο μήνα πάλι τον Αφροδίσιο και ακολουθούσαν oι: Απογονικός, Αίνειος, Ιούλιος, Καισάρειος, Σεβαστός, Αυτοκρατορικός, Δημαρχεξούσιος, Πληθύπατος, Αρχιερεύς, Έστιος, Ρωμαίος. Στο μήνα Σεβαστό, στα κατοπινά χρόνια, προσετίθετο το όνομα του εκάστοτε αυτοκράτορα λ.χ. πρώτη [μηνός] Τιβεριείου Σεβαστού (βλέπε και λήμμα αυτοκρατορικό ημερολόγιο).

 

Ενώ το ημερολόγιο αυτό είχε γίνει δεκτό στο μεγαλύτερο μέρος του νησιού, στο ανατολικό τμήμα της Κύπρου η Σαλαμίς διατηρούσε το παλαιό αιγυπτιακό ημερολόγιο - που είχαν υιοθετήσει και οι Πτολεμαίοι - με μικρές μόνο μεταβολές στην έναρξη του έτους (28 Αυγούστου) και στη σειρά των μηνών. Η ταυτόχρονη ύπαρξη και των δυο ημερολογίων προκαλούσε κάποια σύγχυση. Ο Πορφύριος, γράφοντας στα τέλη του 3ου αιώνα μ.Χ., αναφέρει κάποιον εορτασμό στη Σαλαμίνα χρησιμοποιώντας το παφιακό ημερολόγιο.

 

Παράλληλα προς το αυτοκρατορικό και το αιγυπτιακό ημερολόγιο, χρησιμοποιούνταν στην Κύπρο και στοιχεία από το μακεδονικό ημερολόγιο. Μαρτυρούνται ονομασίες όπως Γορπιαίος και Ξανδικός. Αναφέρονται ακόμη ονόματα μηνών που δεν ανήκουν σε κανένα από τα τρία ημερολόγια που αναφέρθηκαν.

 

Αυτοκρατορικό ημερολόγιο

 

Τα πρώτα ιστορικά ημερολογιακά στοιχεία προέρχονται από την περίοδο του Ρωμαίου αυτοκράτορα Αύγουστου Οκταβιανού.

 

Η εισαγωγή του λεγόμενου αυτοκρατορικού ηλιακού ημερολογίου έγινε μεταξύ των ετών 21 και 12 π.Χ., πιθανότατα το 15 π.Χ. όταν μετά τον καταστροφικό σεισμό του ίδιου έτους εκδηλώθηκε η ιδιαίτερη εύνοια του Αύγουστου Οκταβιανού προς την πόλη της Πάφου, που ήταν τότε πρωτεύουσα της Κύπρου. Έτσι, οι Πάφιοι υιοθέτησαν το αυτοκρατορικό ημερολόγιο για να δείξουν την ευγνωμοσύνη τους προς τον Αύγουστο Οκταβιανό, αλλάζοντας τις μέχρι τότε αρχαίες ελληνικές ονομασίες των μηνών τους.

 

Τα ονόματα των μηνών του αυτοκρατορικού ημερολογίου φαίνονται στον παρακάτω πίνακα και προέρχονται από τα ονόματα της οικογένειας του Οκταβιανού και της μυθικής γενιάς του.

 

Το έτος άρχιζε από τον μήνα Αφροδίσιο, που ονομάστηκε έτσι προς τιμήν της Αφροδίτης, όχι μόνο ως Παφίας θεάς προστάτιδας του νησιού, αλλά και ως Γεννήτριας (Γενέτειρας) Αφροδίτης (Venus Genetrix) του γένους των Ιουλίων, στο οποίο ανήκαν τόσο ο Ιούλιος Καίσαρας, όσο και ο Αύγουστος Οκταβιανός. Επειδή, λοιπόν, η γενιά των Ιουλίων άρχιζε από την Αφροδίτη, έτσι και το έτος έπρεπε να αρχίζει από τον μήνα Αφροδίσιο. Στη διάρκεια αυτού του μήνα τελούνταν οι γιορτές των Αφροδίσιων και Αδωνίων.

 

Ο δεύτερος μήνας ήταν ο Αγχισαίος, από το όνομα του μυθικού Αγχίση με τον οποίο η Αφροδίτη γέννησε τον Αινεία, που από το όνομά του ονομάστηκε ο τέταρτος μήνας Αινεαδαίος.

 

Ο τρίτος μήνας ονομάστηκε Ρωμαίος και τιμούσε τη θεοποιηθείσα αιωνία Ρώμη.

 

Ο πέμπτος μήνας ονομάστηκε Καπιτώλιος, προς τιμήν του Διός Καπιτωλίου, προστάτη της Ρώμης, ο ναός του οποίου ήταν κτισμένος πάνω στον λόφο Καπιτώλιο. Κάθε έτος —ή ανά πενταετία— στον Καπιτώλιο τελούνταν αγώνες, τα Καπιτώλεια, κατά τη διάρκεια του Σεπτεμβρίου. Από το γεγονός αυτό συμπεραίνουμε ότι ο Αφροδίσιος μήνας αντιστοιχούσε στον Μάιο.

 

Τα Καπιτώλεια, καθιερώθηκαν το 86 μ.Χ. από τον αυτοκράτορα Δομιτιανό (51- 96 μ.Χ.) ή —κατ’ απομίμηση των Ολυμπιακών αγώνων— τότε μετονομάστηκαν σε Ολύμπια, και τελούνταν ανά τέσσερα πλήρη έτη (πενταετηρίς).

 

Εκτός από τους καθαρά αθλητικούς αγώνες, αργότερα προστέθηκε αγώνισμα ελληνικής και λατινικής ποίησης.

 

Οι ονομασίες των υπολοίπων μηνών προέρχονταν από τα ονόματα των μελών της οικογένειας και από επίθετα του ίδιου του Αύγουστου Οκταβιανού.

 

Ο έκτος μήνας λεγόταν Σεβαστός, από την τιμητική προσηγορία Augustus (=Σεβαστός) που είχε απονείμει στον Οκταβιανό η Ρωμαϊκή Σύγκλητος.

 

Ο έβδομος μήνας λεγόταν Αγριππαίος προς τιμήν του Αγρίππα, επιστήθιου φίλου και γαμπρού του Οκταβιανού από την κόρη του Ιουλία.

 

Ο όγδοος μήνας ονομάστηκε Λιβαίος από τη Λιβία Δρουσίλλα, την τρίτη γυναίκα του Οκταβιανού.

 

Ο ένατος μήνας ονομάστηκε Οκτάβιος, για να τιμηθεί η Οκτάβια, αδελφή του Οκταβιανού και γυναίκα του Μάρκου Αντώνιου.

 

Ο δέκατος μήνας ονομάστηκε Ιουλαίος από την Ιουλία, διαβόητη κόρη του Οκταβιανού, σύζυγο του Μάρκελλου και αργότερα του Αγρίππα.

 

Ο ενδέκατος μήνας ονομάστηκε Νερωναίος από τον γιο του Οκταβιανού, τον Κλαύδιο Νέρωνα Δρούσο.

 

Ο δωδέκατος μήνας ονομάστηκε Δρουσαίος από τον γιο της Λιβίας Δρουσίλλας και του Τιβέριου Κλαύδιου Νέρωνα, τον Κλαύδιο Δρούσο Γερμανικό, που αργότερα τον υιοθέτησε ο Οκταβιανός.

 

Ρωμαϊκό ημερολόγιο

 

Οι Πάφιοι, όμως, το 2 π.Χ. αναθεώρησαν τα ονόματα του μηνολογίου τους γιατί μερικά μέλη της οικογενείας τού Οκταβιανού είχαν εν τω μεταξύ πεθάνει, ενώ η Ιουλία, η κόρη του Οκταβιανού, λόγω του ακόλαστου βίου της, είχε εξοριστεί από τον πατέρα της στη νήσο Πανδαταρία (Pandataria) της Τυρρηνικής θάλασσας.

 

Τα νέα ονόματα των μηνών προέρχονταν κυρίως από τη μυθική καταγωγή του Οκταβιανού και από τα αξιώματα που του είχε απονείμει η Ρωμαϊκή Σύγκλητος.

 

Το έτος εξακολουθούσε να αρχίζει από τον μήνα Αφροδίσιο, μόνο που η αρχή του μετατέθηκε στην 23η Σεπτεμβρίου, δηλαδή στη φθινοπωρινή αστρονομική ισημερία.

 

Το νέο μηνολόγιο διαμορφώθηκε ως εξής:

 

Ο πρώτος μήνας διατήρησε την αρχική ονομασία του ως Αφροδίσιος.

 

Ο δεύτερος μήνας, ο Απογονικός, πήρε την ονομασία του από τον Αύγουστο Οκταβιανό ως απόγονον της θεάς Αφροδίτης: «το έκγονον τής Αφροδίτης Σεβαστόν θεόν Καίσαρα».

 

Ο Αίνειος αναφερόταν στον μυθικό Αινεία, ενώ ο Ιούλιος στον Ίουλο, τον γιο του Αινεία, από τον οποίον ονομάστηκε το γένος των Ιουλίων (genus Julia).

 

Ο Καισάριος αναφερόταν στον Καίσαρα Οκταβιανό.

 

Ο Σεβαστός προήλθε από την τιμητική προσηγορία του Οκταβιανού, Augustus (=Σεβαστός).

 

Ο Αυτοκρατορικός αναφερόταν στον πρώτο Ρωμαίο αυτοκράτορα, τον Αύγουστο Οκταβιανό.

 

Ο Δημαρχεξούσιος ή Δημαρχεξάσιος, από τη δημαρχιακή εξουσία του Αυγούστου.

 

Ο Πληθύπατος, από τις λέξεις πληθύς (=πολλές φορές) και ύπατος, επειδή ο Οκταβιανός είχε εκλεγεί πολλές φορές ύπατος.

 

Ο Αρχιερεύς, από το αξίωμα του Οκταβιανού ως Μέγας Αρχιερεύς (Pontifex Maximus). Οι ονομασίες του 5ου, 6ου, 7ου, 8ου, 9ου και 10ου μήνα αναφέρονταν σε αξιώματα του Οκταβιανού, που του είχε απονείμει η Ρωμαϊκή Σύγκλητος. Ο μήνας Έστιος οφείλει την ονομασία του στη θεά Εστία, που ετιμάτο ιδιαιτέρως στη Ρώμη. Τέλος, ο Ρωμαίος αναφερόταν στη θεοποιηθείσα Ρώμη.

 

Οι ονομασίες των μηνών του αυτοκρατορικού ημερολογίου δημοσιεύτηκαν από τον καθηγητή Gramer (Anecdota Graeca). Ο Ερρίκος Στέφανος τους διέσωσε με κάποιες παραλλαγές. Το αυτοκρατορικό ημερολόγιο εξαπλώθηκε στη Δυτική και Κεντρική Κύπρο και —σε ορισμένες περιπτώσεις— στη Βόρεια (Λάπηθος).

 

Σημαντικό, όμως, είναι το γεγονός ότι η πόλη της Σαλαμίνας, μαζί με άλλες πόλεις της Ανατολικής Κύπρου, διατηρούσαν το αρχαίο αιγυπτιακό ημερολόγιο, το οποίο είχαν αποδεχτεί και οι Πτολεμαίοι. Για να ακριβολογούμε, σι πόλεις αυτές είχαν υιοθετήσει το αλεξανδρινό ημερολόγιο, με έναρξη του έτους την 29η ή την 30η Αυγούστου αντίστοιχα, και με μικρές διαφορές στις ονομασίες των μηνών.

 

Το γεγονός ότι οι Σαλαμίνιοι διατηρούσαν το αλεξανδρινό ημερολόγιο μαρτυρείται από τον Αρχιεπίσκοπο Κύπρου Επιφάνιον (367- 403 μ.Χ.), ο οποίος αναφέρει ότι οι Σαλαμίνιοι και οι Κωνσταντιείς ανέφεραν ως τρίτον Χοϊάκ τον μήνα που οι Πάφιοι ονόμαζαν Απογονικόν.

 

Η ταυτόχρονη ύπαρξη δύο ημερολογίων στην Κύπρο προκαλούσε κάποια σχετική σύγχυση. Διάφοροι, λοιπόν, συγγραφείς χρησιμοποιούσαν μόνο το ένα από αυτά. Έτσι, ο Πορφύριος ο Τύριος, γράφοντας στα τέλη του 3ου μ.Χ. αιώνα, αναφέρει κάποιον εορτασμό στη Σαλαμίνα χρησιμοποιώντας το αυτοκρατορικό ημερολόγιο, που χρησιμοποιούσαν οι Πάφιοι. Παράλληλα, όμως, με τους μήνες του αυτοκρατορικού και του αλεξανδρινού ημερολογίου, βρέθηκαν στην Κύπρο επιγραφές που μαρτυρούν τη χρήση των ελληνικών ονομάτων των μηνών του μακεδονικού ημερολογίου, όπως ο Ξανθικός και ο Γορπιαίος, τον οποίο χρησιμοποιεί ο Παίων ο Αμαθούσιος.

 

Αναφέρονται, επίσης, και ονόματα μηνών τα οποία δεν ανήκαν σε κανένα από τα τρία προαναφερθέντα ημερολόγια. Σε μια επιγραφή που βρέθηκε στην Αμαργέτη, χωριό Β.Α. της Πάφου, αναφέρεται ο μήνας Άριμος, πιθανώς κάποια ονομασία μήνα του αρχαίου ελληνικού κυπριακού ημερολογίου.

 

 

Πηγή

Η Οδύσσεια των Ημερολογίων, τόμος Α’ –αναζητώντας τις ρίζες, εκδόσεις ΔΙΑΥΛΟΣ, εκδοθέν υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου Αθηνών.