Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Σήμερα στην Κύπρο ηλιακός ονομάζεται το χολ αντί η βεράντα των σπιτιών, δηλαδή το πρώτο δωμάτιο της κατοικίας στο οποίο ανοίγει η κύρια είσοδος. Στη σύγχρονη κυπριακή αρχιτεκτονική το δωμάτιο αυτό (χώρος υποδοχής, προθάλαμος) δεν είναι τμήμα σημαντικής λειτουργικής σημασίας της όλης κατοικίας.

Στην παραδοσιακή λαϊκή αρχιτεκτονική της Κύπρου, ηλιακός ονομάζεται το ανοικτό αλλά στεγασμένο μακρόστενο τμήμα μπροστά από την κατοικία, σημαντικότατο μέρος του λαϊκού σπιτιού, ένα είδος στοάς στο οποίο βρίσκονται όλα τα στοιχεία που χρειάζεται η οικοκυρά για τις καθημερινές της εργασίες.

Βλέπε λήμμα: Λαϊκή αρχιτεκτονική

Ο ηλιακός, που ονομάζεται έτσι γιατί είναι χώρος ανοικτός στον ήλιο (έχει συνήθως νότιο ή μεσημβρινό προσανατολισμό) συγκεντρώνει το μεγαλύτερο μέρος της καθημερινής ζωής και συνδέει την αυλή του σπιτιού με το ίδιο το σπίτι. Είναι δημιούργημα των τοπικών περιορισμών της κατοικίας, ως αποτέλεσμα της μικρής ιδιοκτησίας που δεν επέτρεπε παρά την αναγκαστική συγκέντρωση και την αξιοποίηση του χώρου ακριβώς μπροστά από το σπίτι. Έτσι, σ' ολόκληρο το μήκος της μπροστινής όψης του λαϊκού σπιτιού η στέγη (= το δώμαν) επεκτείνεται προς τα έξω κατά 2 έως 3 μέτρα και στηρίζεται είτε με ξύλινα υποστυλώματα είτε με πέτρινες καμάρες. Πέρα από τον ηλιακό εκτείνεται, ως συνέχειά του, η ανοικτή αυλή. Ο ηλιακός γίνεται, έτσι, η κύρια είσοδος της κατοικίας, ο χώρος υποδοχής, το καθιστικό, αλλά και ο κυρίως χώρος εργασίας. Στο άκρο του ηλιακού βρίσκεται πολύ συχνά κτισμένος ο φούρνος του σπιτιού, ενώ σ‘ αυτόν βρίσκεται τοποθετημένη και η γούρνα (ή βούρνα) ή ακόμη και η νησκιά, ο εξωτερικός δηλαδή χώρος όπου ανάβεται η φωτιά για το μαγείρεμα και για πολλές άλλες εργασίες.

Ενώ στο μπροστινό μέρος του ηλιακού καταλήγει η εσωτερική αυλή της κατοικίας, τριγυρισμένη από ψηλό πετρόχτιστο φράκτη που εξασφαλίζει την απομόνωση, το πίσω μέρος του ηλιακού είναι ο μπροστινός ή ο πισινός τοίχος του σπιτιού. Στον ηλιακό ανοίγουν τα κύρια ανοίγματα του σπιτιού (η είσοδος, τα παράθυρα). Εάν το σπίτι διαθέτει και όροφο (= ανώιν), η σκάλα που οδηγεί επάνω και που είναι είτε ξύλινη είτε πέτρινη, ξεκινά και πάλι από τον ηλιακό. Σε αρκετές περιπτώσεις, και κυρίως σε αρχοντικά, ο ηλιακός είναι μεγάλος, διακοσμημένος όμορφα και συνδυασμένος με πόρτιον, δηλαδή μια στοά στην οποία εισέρχεται κανένας από την κύρια είσοδο που βρίσκεται στο δρόμο και που οδηγεί στον ηλιακό και στην εσωτερική αυλή. Στην περίπτωση αυτή, ο μεγάλος ηλιακός μπορεί να είναι δίχωρος, δηλαδή χωρισμένος στα δυο με μια δεύτερη τοξοστοιχία. Πάνω από το πόρτιον και τον μεγάλο ηλιακό βρίσκονται κτισμένα τα δωμάτια του πρώτου ορόφου που η πρόσοψή τους είναι προς το δρόμο αλλά που ταυτόχρονα «βλέπουν» και στην εσωτερική αυλή.

Ο ηλιακός, ως σημαντικότατο στοιχείο της κυπριακής λαϊκής κατοικίας, είναι επιστρωμένος με πλάκες ή πέτρες στο πάτωμα (στα φτωχότερα σπίτια το πάτωμά του είναι χωμάτινο) και γεμάτος από λουλούδια φυτεμένα σε τενεκέδες που βάφονται άσπροι με ασβέστη.

Ο ηλιακός είναι χώρος που δημιουργήθηκε από τον Κύπριο λαϊκό τεχνίτη για να εξυπηρετεί στο μέγιστο βαθμό τις ανάγκες του αγροτικού κυρίως σπιτιού, το οποίο και είναι άριστα προσαρμοσμένο στα κλιματολογικά και άλλα δεδομένα του τόπου. Η εγκατάλειψή του, ως λειτουργικού χώρου, είναι αποτέλεσμα της εξέλιξης που οδήγησε στην εγκατάλειψη πολλών εργασιών που γίνονταν στο σπίτι (όπως το ζύμωμα και το φούρνισμα, το μαγείρεμα στη φωτιά κλπ.) και στην εισαγωγή νέων διευκολύνσεων προσαρμοσμένων μέσα στο ίδιο το σπίτι.

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια