Ζώδεια ή Ζώδκια

Ζώδεια- Zodeia. Χωριό της επαρχίας Λευκωσίας και αποτελείται από δύο κοινότητες, την Κάτω Ζωδια και την Πάνω Ζώδια, γνωστές με το κοινό και για τα δυο όνομα Ζώδκιες. Η Ζώδια είναι κατεχόμενη από τα τουρκικά στρατεύματα εισβολής, από τον Αύγουστο του 1974.

Ζώδεια Κάτω: Ανήκει στη γεωγραφική περιφέρεια της δυτικής Μεσαορίας ή Μόρφου. Βρίσκεται περί τα 34,5 χμ. δυτικά της πρωτεύουσας Λευκωσίας.

Η Κάτω Ζώδεια είναι κτισμένη σε μέσο υψόμετρο 90 μέτρων. Το τοπίο είναι ήπιο, χωρίς ιδιαίτερες μορφολογικές εξάρσεις, με μια ασήμαντη κλίση από τα νότια προς τα βόρεια. Το ανάγλυφο του χωριού είναι διαμελισμένο από τα ρυάκια Κομήτης, Ποτάμι και Ξεροπόταμος που πηγάζουν νοτιότερα και έχουν βορειοδυτική κατεύθυνση.

Από γεωλογικής απόψεως, το χωριό βρίσκεται πάνω στις αργίλους, τους άμμους, τα χαλίκια και τις πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις της Ολόκαινης γεωλογικής περιόδου. Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν ερυθρογαίες και προσχωσιγενή εδάφη. Τα δελταϊκά ιζήματα των ποταμών Σερράχη και Οβγού που εναποτέθηκαν στην περιοχή της Μόρφου και δυτικότερα μέχρι το χωριό Πεντάγυια, δημιούργησαν το πλουσιότερο υδροφόρο στρώμα της Κύπρου που είναι γνωστό ως υδροφόρο στρώμα δυτικής Μεσαορίας ή Μόρφου. Το υδροφόρο αυτό στρώμα επηρεάζει και την Κάτω Ζώδια. Ένα τμήμα του χωριού αρδεύεται είτε με διατρήσεις είτε με αρδεύσεις από το ποτάμιο δίκτυο του Σερράχη.

Η Κάτω Ζώδεια δέχεται μια μέση ετήσια βροχόπτωση γύρω στα 290 χιλιοστόμετρα. Στην περιοχή του χωριού καλλιεργούνταν πριν από την τουρκική εισβολή του 1974, τα εσπεριδοειδή (κυρίως πορτοκάλια, κιτρόμηλα και γκρέιπφρουτ), τα λαχανικά (κυρίως ντομάτες, πατάτες, αγγούρια και πεπονοειδή), τα σιτηρά (κυρίως σιτάρι και κριθάρι) και λίγα νομευτικά φυτά. Τα πορτοκάλια της Κάτω Ζώδιας, που η έκταση στην οποία καλλιεργούνταν πριν από την τουρκική εισβολή υπερέβαινε τις 2.000 σκάλες, ήσαν φημισμένα σ' ολόκληρη την Κύπρο. Από κτηνοτροφικής απόψεως το 1973 εκτρέφονταν στο χωριό 1.355 αιγοπρόβατα, 43 αγελάδες και 28.585 πουλερικά.

Από συγκοινωνιακής απόψεως το χωριό βρίσκεται πάνω στον κύριο δρόμο Λευκωσίας - Αστρομερίτη - Μόρφου. Στα βορειοδυτικά συνδέεται οδικά με την κωμόπολη της Μόρφου (περί τα 4 χμ.) και στα νοτιοανατολικά με τα χωριά Πάνω Ζώδεια (περί το 0,5 χμ.) και Αστρομερίτη (περί τα 3 χμ.).

Ο πληθυσμός του χωριού εξαπλασιάστηκε από το 1881 μέχρι το 1973, και σ' αυτό συνέβαλε η καλή οδική του σύνδεση, η μικρή απόστασή του από την κωμόπολη Μόρφου και η σημαντική γεωργική του ανάπτυξη. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

Χρονολογία	Κάτοικοι
1881	497
1891	566
1901	686
1911	882
1921	756
1931	1.277
1946	1.712
1960	2.279
1973	2.894

Το 1973 η Κάτω Ζώδεια ήταν το τρίτο σε πληθυσμό χωριό της γεωγραφικής περιφέρειας Μόρφου μετά την ίδια τη Μόρφου και τη Λεύκα.

Σημ: Ιστορικά στοιχεία και για τα δυο χωριά δίνονται στη συνέχεια, μετά τα γεωγραφικά, πληθυσμιακά και λοιπά στοιχεία του χωριού Ζώδια Πάνω.

Ζώδεια Πάνω: Ανήκει στη γεωγραφική περιφέρεια της Μόρφου, κατεχόμενη από το 1974 από τα τουρκικά στρατεύματα εισβολής. Βρίσκεται περί τα 34 χμ. δυτικά της πρωτεύουσας Λευκωσίας.

Το χωριό είναι κτισμένο σε μέσο υψόμετρο 100 μέτρων και διασχίζεται από το ρυάκι Κομήτης που πηγάζει νοτιότερα. Γενικά το ανάγλυφο είναι πεδινό με μια ανεπαίσθητη κλίση από τα νότια προς τα βόρεια. Η καμπίσια έκταση της Πάνω Ζώδιας διαμελίζεται από τις αβαθείς κοιλάδες των ρυακιών Κομήτης, Ποτάμι και Ξεροπόταμος, που έχουν βορειοδυτική κατεύθυνση.

Από γεωλογικής απόψεως, στη διοικητική έκταση του χωριού κυριαρχούν οι άργιλοι, οι άμμοι και τα χαλίκια της Πλειστόκαινης γεωλογικής περιόδου και, σε μικρότερο βαθμό, οι πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις, ιδιαίτερα κατά μήκος των ρυακιών της περιοχής. Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν ερυθρογαίες και προσχωσιγενή εδάφη.

Η Πάνω Ζώδια δέχεται μια χαμηλή μέση ετήσια βροχόπτωση, που κυμαίνεται γύρω στα 290 χιλιοστόμετρα. Όμως το χωριό βρίσκεται στην περιοχή του μεγαλύτερου και σημαντικότερου υδροφόρου στρώματος της Κύπρου, εκείνου της δυτικής Μεσαορίας ή Μόρφου. Στην περιοχή έχουν ανορυχθεί αρκετές διατρήσεις που, μαζί με την αξιοποίηση των νερών του Σερράχη, συνέβαλαν στην επέκταση των αρδευόμενων καλλιεργειών στο χωριό. Οι κυριότερες καλλιέργειες στην Πάνω Ζώδια, πριν από την τουρκική εισβολή του 1974, ήσαν τα εσπεριδοειδή (κυρίως πορτοκάλια, κιτρόμηλα και γκρέιπφρουτ), τα λαχανικά (κυρίως πατάτες, ντομάτες, αγγούρια και πεπονοειδή), τα σιτηρά (κυρίως σιτάρι και κριθάρι) και λίγα νομευτικά φυτά. Η κτηνοτροφία του χωριού περιορίζετο το 1973 στην εκτροφή 1.025 αιγοπροβάτων και 13 μόνο αγελάδων.

Από συγκοινωνιακής απόψεως, η Πάνω Ζώδια βρίσκεται πάνω στον κύριο δρόμο Λευκωσίας - Αστρομερίτη - Μόρφου. Στα βορειοδυτικά συνδέεται οδικά με την Κάτω Ζώδια, με την οποία είναι σχεδόν ενωμένη, και μέσω της με την κωμόπολη της Μόρφου (περί τα 4,5 χμ.). Συνδέεται επίσης με το χωριό Αστρομερίτης, που βρίσκεται περί τα 3,5 χμ. στα νοτιοανατολικά.

Ο πληθυσμός του χωριού παρουσίασε σταδιακή αύξηση από το 1881 μέχρι το 1973 με κάποιες εξαιρέσεις.

Χρονολογία	Κάτοικοι
1881	376
1891	424
1901	528
1911	633
1921	1.047
1931	785
1946	1.073
1960	1.346
1973	1.630
2011	15
2021	0

Το 1973 η Πάνω Ζώδεια ήταν το έκτο σε πληθυσμό χωριό της γεωγραφικής περιφέρειας Μόρφου, μετά την ίδια την Μόρφου και τα χωριά Λεύκα, Κάτω Ζώδια, Γερόλακκος και Παλαιομέτοχο.

Ο αρχικός οικισμός της Πάνω Ζώδειας ήταν συμπαγής και συγκεντρωτικός. Όμως τα τελευταία λίγα χρόνια πριν από την τουρκική εισβολή άρχισε να ξαπλώνεται κατά μήκος της κύριας οδικής αρτηρίας Λευκωσίας - Μόρφου, τόσο προς την Κάτω Ζώδια, όσο και προς τον Αστρομερίτη.

Ιστορικά στοιχεία

Δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένο ποιο από τα δυο χωριά δημιουργήθηκε πρώτο και ποιο ακολούθησε, φαίνεται όμως από διάφορες ενδείξεις ότι η Πάνω Ζώδεια είναι νεότερος οικισμός από την Κάτω και στην ουσία αποτελεί προέκτασή της. Εξάλλου σε πολλές περιπτώσεις τα δυο αυτά χωριά ανευρίσκονται στις πηγές σαν ένα και το αυτό. Ο διαχωρισμός τους σε Πάνω και Κάτω έγινε πολύ αργότερα.

Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας δεν υφίστατο ο διαχωρισμός σε Πάνω και σε Κάτω Ζώδεια και οι δυο διπλανοί (και σχεδόν ενωμένοι κατά τα εντελώς πρόσφατα χρόνια εξαιτίας της αναπτύξεώς τους) οικισμοί σημειώνονται σε παλαιούς χάρτες ως ένας με την ονομασία Zothia αλλά και με την (σε πληθυντικό αριθμό) ονομασία Zodies (= Ζώδιες).

Ο Λεόντιος Μαχαιράς (Χρονικόν, παρ. 32) αναφέρει και αυτός την Ζώδεια ως ένα μόνο οικισμό, με την ονομασία Ζωτία, στην περιοχή της οποίας και τοποθετεί το μέρος όπου είχε ασκητεύσει ένας από τους 300 Αλαμάνους αγίους, ο Ειρηνικός: ...πρός τήν Ζωτίαν ὁ ἅγιος Εἰρηνικός...

Πάντως ο ιστορικός Φλώριος Βουστρώνιος (16ος αιώνας) δεν αναφέρει τις Ζώδιες (στον πληθυντικό) ως οικισμό και φέουδο αλλά κάνει λόγο για «την περιοχή Ζώδιες» ( verso Zodies) όπου, όπως γράφει, είχε κάποτε ασκητεύσει ο άγιος Ειρηνικός. Υπάρχει όμως μικρή πιθανότητα οι Ζώδιες να ήταν ο οικισμός που ο Φλώριος Βουστρώνιος αναφέρει αλλού ως Ζάδες.

Βλέπε λήμμα: Ζάδες

Ωστόσο ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός (Ἱστορία Χρονολογική, Βενετία, 1788, σ. 303) κάνει ήδη σαφή διαχωρισμό των δυο χωριών, γράφοντας για δυο Ζώδιες κατά την περίοδο της Tουρκοκρατίας: ...Τοῦ δέ σαντζακίου τῆς Πάφου τό εἰσόδημα ἐλάμβανεν ὁ πασᾶς τῆς Λευκοσίας, καθώς καί τό τοῦ τεφτερταρκιαχαγαλικίου εἰσόδημα, συμποσούμενα τά δύο, ὡς ἐννέα χιλιάδες γρόσια, καί ἐσυνάγοντο αὐτά ἀπό τόν μουκκαπᾶ των δύο Ζώδιων, καί παρ' ἄλλων χωρίων μέρος...

Στον χάρτη του ντε Μας Λατρί (του 1862) οι δυο Ζώδιες σημειώνονται επίσης ως χωριστά χωριά, με την ένδειξη ότι και τα δυο ανήκαν στην κατηγορία των κυπριακών χωριών που είχαν πληθυσμό μεταξύ 200 και 500 κατοίκων.

Η γύρω από τις δυο Ζώδειες περιοχή ήταν κατοικημένη από τα αρχαιότατα χρόνια και έχουν βρεθεί σημαντικά αρχαιολογικά κατάλοιπα σε γύρω χωριά ή τοποθεσίες, όπως στη Φιλιά, στη Μόρφου κλπ.

Βλέπε λήμμα: Φιλιά αρχαιολογικός χώρος

Ο Τζέφρυ σημειώνει στο βιβλίο του Α Description of the Historic Monuments of Cyprus (1918) ότι η Ζώδεια (που την βλέπει ως μια) είναι μεγάλο χωριό που χωρίζεται σε Πάνω και σε Κάτω, και αναφέρει τις εκκλησίες του Σταυρού, του Αγίου Γεωργίου και του Αρχαγγέλου που τις θεωρεί όμως χωρίς ενδιαφέρον. Προσθέτει ακόμη ότι η Ζώδια είναι αγροτικό κέντρο.

Τοπικές παραδόσεις

Ο Νέαρχος Κληρίδης (Χωριά και Πολιτεῖες της Κύπρου, 1961, σσ. 87-89) διασώζει τοπική παράδοση που σχετίζεται με την ονομασία των δυο χωριών: Η παράδοση αναφέρει ότι ένα ζώδκιον (=φάντασμα στο κυπριακό γλωσσικό ιδίωμα) κατοικούσε σε μια σπηλιά που υφίσταται ακόμη σε περιοχή της Πάνω Ζώδιας κι έτρωγε ανθρώπους που τύχαινε να περάσουν από την περιοχή του. Για να σκοτώσουν αυτό το φάντασμα (που είχε μορφή δράκου) εννέα γενναίοι άντρες του χωριού το επισκέφθηκαν κουβαλώντας μαζί τους και άφθονο κρασί καθώς και πολλούς μεζέδες. Γλέντησαν με το φάντασμα /δράκο κι αφού κατόρθωσαν να το μεθύσουν, το έλουσαν με πετρέλαιο και το έκαψαν.

Μια δεύτερη τοπική παράδοση έχει πρωταγωνίστρια την ωραία και μυστηριώδη Ρήγαινα που απαντάται και σε πλήθος άλλων κυπριακών παραδόσεων, και κάποιον Ρήγα (=βασιλιά). Η Ρήγαινα κατοικούσε στη Μόρφου, όπου δεν υπήρχε νερό κι όλα ήσαν κατάξερα. Αντίθετα ο Ρήγας κατοικούσε στην Περιστερώνα όπου τα πάντα ήσαν ανθισμένα εξαιτίας του άφθονου νερού του ποταμού. Όταν ο Ρήγας ζήτησε να νυμφευθεί τη Ρήγαινα, εκείνη δέχθηκε με την προϋπόθεση να της παραχωρηθεί τόση ποσότητα νερού όση μπορούσε να παρασύρει ένα φορτίο (γομάριν) από παλλούρες (ακανθώδεις θάμνους), σε αυλάκι που θα άνοιγε ο ίδιος ο Ρήγας. Ο Ρήγας δέχθηκε και το νερό έφθασε έξω από το παλάτι της Ρήγαινας, χωρίς όμως να κουβαλήσει και τις παλλούρες. Τελικά διαπιστώθηκε ότι το φορτίο των παλλούρων μπορούσε μεν να μεταφερθεί από την ποσότητα του νερού αλλά είχε σκαλώσει σε κάποια στροφή του αυλακιού, στη Ζώδια. Θεωρήθηκε λοιπόν ότι το σταμάτημα των παλλούρων στη Ζώδια ήταν σημείο που έδειχνε στη Ρήγαινα και στο Ρήγα πως έπρεπε να κτίσουν εκεί το παλάτι τους, από το οποίο και θα μπορούσαν να επιβλέπουν τα κτήματά τους, η μεν Ρήγαινα προς τη Μόρφου, ο δε Ρήγας προς την Περιστερώνα. Το μέρος εκείνο ονομάστηκε Σταυρός και είναι εκεί που είχε κάποτε χωριστεί η παροχή νερού για τη Μόρφου, τη Ζώδια και το Αργάκι.

Εκπαίδευση

Κατά τον Ιερώνυμο Περιστιάνη στην Κάτω Ζώδεια λειτούργησε σχολείο από το 1860 και σ’ αυτό δίδαξαν τα «κοινά γράμματα» αρχικά ο Χατζηδημήτρης Ττιρίτας και κατόπιν ο Χατζηνικόλας Χατζηγιάννης που ήταν άριστος ψάλτης και δίδασκε και βυζαντινή μουσική. Γύρω στο 1875-76 λειτούργησε σχολείο στο σπίτι του δασκάλου Νεόφυτου Παπαδόπουλου (που καταγόταν από το Αργάκι και είχε μορφωθεί στη Σμύρνη) ο οποίος εφάρμοσε την αλληλοδιδακτική μέθοδο. Στο σχολείο αυτό φοιτούσαν περί τα 230 παιδιά από την Κάτω και την Πάνω Ζώδεια και άλλα κοντινά χωριά. Τις ίδιες περίπου πληροφορίες για τους Ττιρίτα και Χατζηγιάννη δίνει και ο Λοΐζος Φιλίππου. Στα νεότερα χρόνια οι δυο Ζώδιες εξυπηρετήθηκαν σημαντικά στον τομέα της εκπαίδευσης από τη λειτουργία εκπαιδευτηρίων στη γειτονική Μόρφου όπου το Ελληνικό Γυμνάσιό της ιδρύθηκε το 1917 και όπου κατά καιρούς λειτούργησαν επίσης Εμπορική Σχολή, Γεωργικό Γυμνάσιο και Διδασκαλείον.

Βλέπε λήμμα: Ελληνικόν Γυμνάσιον Μόρφου

Στην Πάνω Ζώδεια ιδρύθηκε και λειτούργησε μέχρι το 1950, το πρώτο στην Κύπρο εργοστάσιο κατασκευής λινών που ανήκε στο μοναστήρι του Κύκκου.

Βλέπε λήμμα: Λινάρι

Η Πάνω και η Κάτω Ζώδεια ήταν από τα κυπριακά χωριά που ευημερούσαν κατά το 1974. Η τουρκική στρατιωτική εισβολή του καλοκαιριού του 1974 προσφυγοποίησε όλους τους κατοίκους και των δυο χωριών. Οι Τούρκοι, στην προσπάθειά τους να τουρκοποιήσουν τα τοπωνύμια των κατεχομένων περιοχών της Κύπρου, μετονόμασαν το 1975 τα δυο χωριά σε Asagi Bostanci και Yukari Bostanci, που σημαίνουν Πάνω και Κάτω Κήπος.

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια