Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η οργάνωση της οθωμανικής κοινωνίας στηριζόταν σε πρότυπα που κληρονόμησε από τους Πέρσες. Σύμφωνα με τις αντιλήψεις αυτές η κοινωνία υποδιαιρείτο σε δύο μεγάλες ομάδες. Η πρώτη (ruling institution) περιλάμβανε το σουλτάνο και τους υπηρέτες του, οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία που τους παραχωρούσε. Εδώ ανήκαν οι στρατιωτικοί, οι υπάλληλοι και οι άνθρωποι της θρησκείας. Οι στρατιωτικοί και οι υπάλληλοι ονομάζονταν και «άνθρωποι του ξίφους» (men of the swοrd) και δεν πλήρωναν φόρους. Σε αυτούς περιλαμβάνονταν οι οικογένειές τους και όλοι όσοι εξαρτώνταν από αυτούς, μεταξύ των οποίων και οι δούλοι τους. Η δεύτερη περιλάμβανε τον απλό λαό, δηλαδή όσους κατέβαλλαν φόρους, τους ραγιάδες και σ’ αυτή ανήκαν οι διάφορες επαγγελματικές τάξεις (γεωργοί, έμποροι κ.άλ.). Βασική αρχή είναι ότι ο καθένας παρέμενε στην τάξη που ανήκε, γιατί κατ’ αυτό τον τρόπο διασφαλίζόταν η κοινωνική γαλήνη και ευρυθμία. Επιπλέον οι Οθωμανοί κατέτασσαν τους υπόδουλους στις νεοκατακτημένες περιοχές σε δύο μεγάλες κατηγορίες, στη στρατιωτική τάξη και στους ραγιάδες. Με βάση την αρχή αυτή δέχονταν στο ιππικό μέλη της άρχουσας τάξης των περιοχών αυτών, χωρίς να ασπαστούν το ισλάμ. Την τακτική αυτή εφάρμοσαν και στην Κύπρο, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, αφού δέχτηκαν στο οθωμανικό ιππικό μέλη της λατινικής άρχουσας τάξης χωρίς να εξισλαμιστούν διατηρώντας τις περιουσίες τους. Αυτοί αποτέλεσαν μέρος της αριστοκρατίας της γης αλλά και της διοίκησης. Αργότερα όμως ο εξισλαμισμός τους ήταν αναπόφευτος. Η μετάβαση από την τάξη του ραγιά στη στρατιωτική τάξη ήταν πολύ δύσκολη και γινόταν μόνο στις περιπτώσεις που ο ραγιάς πρόσφερε εξαίρετες στρατιωτικές υπηρεσίες στο σουλτάνο.

Η οργάνωση της κοινωνίας στην Κύπρο ακολούθησε τα πρότυπα οργάνωσης της κεντρικής εξουσίας. Έτσι και εδώ εφαρμόστηκε ο διοικητικός μηχανισμός και οι πρακτικές της πρωτεύουσας. Ιδιαίτερο χρακτηριστικό της οθωμανικής κοινωνίας που προσέδιδε ισχύ στους κρατικούς αξιωματούχους ήταν η πρακτική ενοικίασης των φόρων από την οποία αποκτούσαν μεγάλο οικονομικό εκτόπισμα. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία σχεδόν όλα τα δημόσια αξιώματα σχετίζονταν με τους φόρους. Όποιος πλειοδοτούσε στον πλειστηριασμό των φόρων διοριζόταν διοικητής μιας περιοχής. Αυτός με τη σειρά του υπενοικίαζε τους φόρους σε άλλους κ.ο.κ. Κατ’ αυτό τον τρόπο όλοι οι αξιωματούχοι του κράτους ήταν ενοικιαστές φόρων. Η διαφορά μεταξύ τους βρισκόταν στο οικονομικό εκτόπισμα του καθενός, γεγονός που προσδιόριζε το ύψος των φόρων που μπορούσε να ενοικιάσει. Πολλές φορές στην Κύπρο οι διάφοροι αξιωματούχοι συγκρούστηκαν μεταξύ τους για το ύψος των φόρων που θα ενοικίαζε ο καθένας. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Μεχμέτ αγά Μπογιατζόγλου, ο οποίος ήταν ένας από τους αγάδες της Λευκωσίας. Αυτοί διαφώνησαν μεταξύ τους για την ενοικίαση των φόρων μέχρι σημείου ένοπλης σύγκρουσης που κράτησε από το 1683 μέχρι το 1690.

Η ενοικίαση των φόρων αποτελεί στοιχείο παρακμής στην οθωμανική κοινωνία. Αρχικά η είσπραξη των φόρων γινόταν από τους φεουδάρχες, στους οποίους ο σουλτάνος παραχωρούσε γη, με αντάλλαγμα τη στρατολόγησή τους σε καιρό πολέμου. Το σύστημα αυτό οδήγησε την Αυτοκρατορίας στο απόγειο της ισχύος της, γιατί το κράτος διέθετε ανά πάσα στιγμή τεράστιες στρατιωτικές δυνάμεις. Γύρω στα μέσα του 16^ου αιώνα το σύστημα αυτό άρχισε να υποχωρεί, γιατί το κράτος υιοθέτησε την πρακτική της ενοικίασης των φόρων, λόγω οικονομικών προβλημάτων. Παράλληλα αναδεικνύονται οι κοινοτικοί άρχοντες ως βασικά στοιχεία του συστήματος με μεγάλη οικονομική ισχύ και επιρροή, γιατί αυτοί αναλαμβάνουν να εισπράτουν τους φόρους των υποδούλων. Μέχρι το τέλος της τουρκοκρατίας οι κοινοτικοί άρχοντες υποκατέστησαν σε κάποιο βαθμό και σε τοπικό επίπεδο την άρχουσα οθωμανική τάξη των κρατικών αξιωματούχων.

 Βιβλιογραφία 

1. Sir Hamilton Gibb and Harold Bowen, Islamic Society and the West, Volume 1, Part 1, Oxford University Press, 1969, σελ. 39-199.
2. Hall Inalcik, The Ottoman Empire. The Clasical Age 1300-1600, London, 1973, σελ. 65-69.
3. Ibrahim Metin Kunt, Οι Υπηρέτες του Σουλτάνου. Ο Μετασχηματισμός της Οθωμανικής Επαρχιακής Διακυβέρνησης, 1550-1650, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2001.