Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Μια από τις πέντε γυναικείες ορθόδοξες μονές της Λευκωσίας κατά τη Λατινοκρατία ήταν και η μονή των Αγίων Πάντων, η οποία κατά τον 16ο αιώνα αναφέρεται μόνον σε μία και μοναδική πηγή. Στη συνέχεια η ιστορία της καλύπτεται από σκοτάδι και δυστυχώς δεν γνωρίζουμε εάν κατεδαφίστηκε όπως και τόσοι άλλοι ναοί, με την οικοδόμηση το 1567 της νέας οχύρωσης της Λευκωσίας. Επίσης καμία πηγή δεν μας διαφωτίζει ούτε γίνεται οποιαδήποτε μνεία εάν με την κατάκτηση της Κύπρου από τους Οθωμανούς καταστράφηκε η μονή των Αγίων Πάντων ή μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος.  Η περίπτωση της ορθόδοξης γυναικείας μονής των Αγίων Πάντων στη Λευκωσία θα μπορούσαμε να πούμε ότι μοιάζει με την περίπτωση του ναού των Αγίων Σαράντα, επίσης στη Λευκωσία, αφού και ο ναός αυτός μνημονεύεται σε μία και μοναδική πηγή του έτους 1566.

Πέντε γυναικείες μονές

Ποιες ήταν όμως αυτές οι γυναικείες ορθόδοξες μονές της Λευκωσίας, μεταξύ αυτών και η μονή των Αγίων Πάντων, οι οποίες απαντούν στις πηγές, τόσο κατά τη Φραγκοκρατία όσο και κατά τη Βενετοκρατία; Σύμφωνα με εκδομένο αλλά και αρχειακό υλικό, ανέρχονται στις πέντε τον αριθμό. Όπως ακριβώς τις μνημονεύει ο γαλαζοαίματος ιστορικός Στέφανος Lusignan, για να χρησιμοποιήσουμε μια πηγή, έναν αυτόπτη μάρτυρα του 16ου αιώνα, πρόκειται για την Παναγία τη Φανερωμένη, την Παναγία την Παλλουριώτισσα, τη μονή του Αγίου Μάμαντος των Περιβολιών (Santa Mama de Giardini) της Λευκωσίας, των Αγίων Πάντων και τη Γυναικεία Μονή, αφιερωμένη επίσης στη Θεοτόκο και μονίμως μνημονευόμενη στις πηγές ως Monasterio Delle Donne ή Delle Femine.

Ο Στέφανος Lusignan βέβαια -αν και αναφέρεται στη μονή του Αγίου Μάμαντος- εντούτοις όλως παραδόξως δεν την απαριθμεί μεταξύ των ορθοδόξων γυναικείων μονών της Λευκωσίας. Ωστόσο, ο χρονικογράφος μας Λεόντιος Μαχαιράς καθιστά σαφές με τα γραφόμενά του ότι η μονή του Αγίου Μάμαντος στη Λευκωσία ήταν ορθόδοξη γυναικεία μονή. Για τις τρεις πρώτες μονές, δηλαδή της Παλλουριώτισσας, του Αγίου Μάμαντος και της Φανερωμένης, γνωρίζουμε τουλάχιστον κατά προσέγγιση πού ήταν οικοδομημένες. Για τη μονή όμως των Αγίων Πάντων καμιά πηγή δεν μας διαφωτίζει. Σχετικά όμως με τη Γυναικεία Μονή την αφιερωμένη στη Θεοτόκο, με βάση κάποια στοιχεία τα οποία μας παρέχουν οι πηγές, μπορούμε, τουλάχιστον, να υποθέσουμε πού περίπου ήταν οικοδομημένη. Οι ίδιες πηγές μάς βοηθούν να προχωρήσουμε ένα βήμα πιο πέρα σχετικά με την ιστορία της Γυναικείας Μονής, όπως αναφέρεται έως τον 16ο αιώνα, η οποία ήταν αφιερωμένη στην Παναγία. 

Η μονή των Αγίων Πάντων

Η μονη των  Αγίων Πάντων είναι  βυζαντινή οπωσδήποτε μονή, για την οποία ο Στέφανος Lusignan βεβαιώνει ότι τον 16ο αιώνα υφίστατο. Στη συνέχεια όμως δεν έχουμε καμιά άλλη είδηση για την εν λόγω μονή. Σε πρόσφατες εκδόσεις για τη Λευκωσία δεν γίνεται καμιά μνεία ή έστω αναφορά στη συγκεκριμένη μονή των Αγίων Πάντων, αν και σημειώνεται και στα δύο έργα του Στέφανου Lusignan τα οποία αναφέρονται στην Κύπρο. Αναφορά στην ίδια μονή γίνεται επίσης και σε κληροδοτήματα μελών της οικογένειας των Ποδοκάθαρων κατά τον 15ο αιώνα. Στα εν λόγω έγγραφα η μονή των Αγίων Πάντων σημειώνεται ως ai Pantes ή Sancti Pandes ή Agypandes. Ο Στέφανος Lusignan στη Chorograffia του σημειώνει την εν λόγω μονή ως Santi Omnes και στην Description του ως “Τous les Saincts” ή αλλού και με το όνομα Pandes, προφανώς από το όνομα της μονής στην ελληνική: οι Άγιοι Πάντες. Σε βενετικό έγγραφο στα τέλη του 15ου αιώνα η εν λόγω μονή, όπως θα αναφέρουμε ακολούθως, απαντά και ως Ogni Santi.

Ο Στέφανος Lusignan είχε αναχωρήσει από την Κύπρο για την Ιταλία το 1570, λίγο πριν την επίθεση των Οθωμανών κατά της μεγαλονήσου. Σχεδόν τρία χρόνια μετά την κατάκτηση της πατρίδας του της Λευκωσίας, στο έργο του Chorograffia το οποίο είχε εκδοθεί το 1573 αναφερόταν στην ύπαρξη της μονής των Αγίων Πάντων και την κατέτασσε στις ορθόδοξες γυναικείες μονές της Λευκωσίας. Η μονή πολύ πιθανόν να καταστράφηκε από τους Οθωμανούς μετά την κατάκτηση της Λευκωσίας ή να μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος, αλλά δυστυχώς έως σήμερα από καμιά πηγή δεν έχουμε πληροφορηθεί σχετικώς.

Κατά τον 15ο αιώνα και συγκεκριμένα σε έγγραφο του 1454, το οποίο προέρχεται από το Κρατικό Αρχείο της Γένουας, αναφέρεται τόσο η ορθόδοξη μονή των Αγίων Πάντων όσο και ο καθεδρικός ναός των ορθοδόξων της Κύπρου επί Φραγκοκρατίας και Βενετοκρατίας, δηλαδή, η Παναγία η Οδηγήτρια (γνωστή ως Μπετεστάν ή Άγιος Νικόλαος) αλλά και η Γυναικεία Μονή. Το έγγραφο αναφέρεται σε τοποθέτηση κεφαλαίων για επένδυση στην τράπεζα του Αγίου Γεωργίου, στη Γένουα, στο όνομα της Μαρίας Ποδοκάθαρου. Στις καταθέσεις αυτές υπήρχε ο διακανονισμός τα χρήματα αυτά να κληροδοτούνται στις νόμιμες θυγατέρες της Μαρίας Ποδοκάθαρου και μετά στους νόμιμους γιους της καθώς και στους κληρονόμους τους, στη συνέχεια στους αδελφούς της Φίλιππο, Λουδοβίκο και Κάρολο και στους κληρονόμους τους και τέλος στη μητέρα της Ιωάννα Urri. Εάν, όμως, ο τελευταίος κληρονόμος της Μαρίας Ποδοκάθαρου πέθαινε χωρίς να αφήσει διαθήκη, τότε τα χρήματα θα κατέληγαν σε δύο ορθόδοξες γυναικείες μονές στη Λευκωσία καθώς και στον καθεδρικό ναό των ορθοδόξων της Κύπρου κατά τη Φραγκοκρατία και τη Βενετοκρατία. Επρόκειτο για την ορθόδοξη γυναικεία μονή της Παναγίας, στη Λευκωσία, την αποκαλούμενη στη συγκεκριμένη πηγή “to genechyo (το Γυναικείο)”, για την ορθόδοξη γυναικεία μονή των Αγίων Πάντων, επίσης στη Λευκωσία, και τον τότε καθεδρικό ναό των ορθοδόξων, στην πρωτεύουσα και αφιερωμένο στην Παναγία την Οδηγήτρια (Sancta Odyitrya). Τα πιο πάνω στοιχεία καταδεικνύουν ότι η οικογένεια των Ποδοκάθαρων ήταν ελληνική και ορθόδοξου δόγματος αν και κάποια μέλη της ακολούθησαν το λατινικό δόγμα.

Η ηγουμένη Αθανασία

Στα τέλη του 15ου αιώνα και συγκεκριμένα στα 1495 μία τρίτη πηγή, εκτός από τον Στέφανο Lusignan και την πηγή από το αρχείο της Γένουας του έτους 1454, προστίθεται σχετικά με την ορθόδοξη γυναικεία μονή των Αγίων Πάντων στη Λευκωσία. Σε έγγραφο της 7ης Αυγούστου 1495 περιλαμβάνεται ονομαστικός κατάλογος ανδρών και γυναικών παροίκων του δημοσίου, οι οποίοι είχαν απελευθερωθεί μετά την αναχώρηση της βασίλισσας Αικατερίνης Κορνάρο και ειδικότερα μεταξύ των ετών 1491 και 1494. Η πολύτιμη αυτή πηγή, κατά την άποψή μας, διαφύλαξε έστω το όνομα της ηγουμένης της μονής των Αγίων Πάντων στη συγκεκριμένη εποχή, η οποία ονομαζόταν Αθανασία (Athanasia abbadessa del monasterio de Ogni Santi). Η ηγουμένη Αθανασία της οποίας το όνομα αναφέρεται στο πιο πάνω έγγραφο είχε και αυτή ελευθερώσει στις 22 Δεκεμβρίου του έτους 1492 μία δουλοπάροικο, η οποία προφανώς υπηρετούσε την ίδια την ηγουμένη ή προσέφερε υπηρεσία στη μονή. Η δουλοπάροικος αυτή ονομαζόταν Ειρήνη και καταγόταν από το χωριό Στρέμματα.

Η πληροφορία ότι η μονή των Αγίων Πάντων κατεδαφίστηκε το 1567 για την οικοδόμηση της νέας οχύρωσης της πρωτεύουσας δεν ευσταθεί, αν και θα μπορούσε να υποθέσει κάποιος ότι είχε συμβεί κάτι τέτοιο, μετά τις κατεδαφίσεις τόσο μεγάλου αριθμού εκκλησιών καθώς και μονών. Τέτοια πληροφορία, ωστόσο, δεν απαντά όχι μόνο στον Στέφανο Lusignan, αλλά ούτε και σε οποιαδήποτε άλλη πηγή. Η μονή πολύ πιθανόν να καταστράφηκε μετά την κατάκτηση της Λευκωσίας από τους Οθωμανούς.

Τι απέγινε η μονή ίσως και να μην το πληροφορηθούμε ποτέ, παρ’ όλα αυτά η έρευνα είναι βέβαιο ότι πάντοτε μας επιφυλάσσει εκπλήξεις. Όπως μπορούμε να υποθέσουμε η μονή αυτή μπορεί να είχε παρακμάσει κατά τη Βενετοκρατία, αφού μνημονεύεται μόνο από τον Στέφανο Lusignan και δεν απαντά σε καμιά άλλη βενετική πηγή του 16ου αιώνα. Για τη μονή των Αγίων Πάντων, όπως προηγουμένως αναφέρθηκε, γίνεται επίσης μνεία κατά την τελευταία δεκαετία του 15ου αιώνα και, όπως φαίνεται, ίσως να καταστράφηκε το 1570 ή πολύ πιθανόν κατά τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κατάκτησης της Κύπρου.

Τέλος, αξίζει να υπομνησθεί ότι για τη μονή των Αγίων Πάντων, βυζαντινή οπωσδήποτε και ορθόδοξη γυναικεία μονή της πρωτεύουσάς μας, καταγράφονται για πρώτη φορά τα στοιχεία αυτά χάρη στον Στέφανο Lusignan και στις δύο άλλες πηγές από τη Γένουα και τη Βενετία, αλλά ίσως και στο ασίγαστο πάθος για περαιτέρω έρευνα ειδήσεων “αμελητέων”.

ΝΑΣΑ ΠΑΤΑΠΙΟΥ