Έντομα
Ονομασία και κατηγορίες
Τον όρο έντομον καθιέρωσε ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Αριστοτέλης και μ’ αυτόν υπονοείται κάθε ζωντανός οργανισμός που έχει το σώμα του διαιρεμένο σε εντομές. Ο Αριστοτέλης (384 - 322 π.Χ.) υπήρξε ο εμπνευστής της μόνης γνωστής στην Αρχαιότητα συστηματικής εντομολογίας. Όρισε ο Αριστοτέλης το έντομον ως εξής:
Καλῶ δέ ἔντομα όσα έχει κατά τό σῶμα ἐντομάς ἤ ἐν τοῖς ύπτίοις ἤ ἐν τούτοις τε καί τοῖς πρανέσι.
Ταξινομούσε δε τα έντομα λαμβάνοντας υπόψη τα φτερά και τα στοματικά τους μόρια.
Στην ουσία όμως, η ταξινόμηση των εντόμων άρχισε τον 18ο αιώνα και πολύ ορθά αναφέρεται ότι ένα από τα κυριότερα επιτεύγματα του αιώνα αυτού ήταν η ταξινόμηση των εντόμων. Κυριότερος πρωτεργάτης της προσπάθειας αυτής ήταν ο Λινναίος( Linnaeus, 1707 - 1778), καθηγητής της ιατρικής και πρόεδρος της Σουηδικής Ακαδημίας, που χρησιμοποίησε ως βάση για την ταξινόμηση των εντόμων τα φτερά τους. Άλλος σύγχρονος του Λινναίου ταξινομητής εντόμων με σημαντική προσφορά, ήταν ο Γερμανός J.C. Fabricius (1745 -1808) που χρησιμοποίησε σαν βάση τα στοματικά μόρια των εντόμων. Ο Γάλλος Ρ.Α. Latreille (1762 - 1833) στήριξε το δικό του σύστημα ταξινόμησης σ’ όλα τα μορφολογικά χαρακτηριστικά όλων των μερών του σώματος των εντόμων. Άλλοι μεγάλοι ερευνητές μελέτησαν ειδικές τάξεις εντόμων (Κολεόπτερα, Δίπτερα, Λεπιδόπτερα,Υμενόπτερα, Ημίπτερα κλπ.).
Σήμερα τα έντομα κατατάσσονται βασικά σε τάξεις, υποτάξεις, οικογένειες, γένη και είδη. Συνολικά υπάρχουν ταξινομημένα περί το 1.000.000 έντομα. Αρκετοί όμως επιστήμονες εκφράζουν τη γνώμη ότι ο αριθμός αυτός αντιπροσωπεύει μόνο το 20% περίπου των υπαρχόντων εντόμων σ’ ολόκληρο τον κόσμο! Τα έντομα αποτελούν το 70% περίπου των γνωστών ειδών του ζωικού βασιλείου στο οποίο κατέχουν την κυρίαρχη θέση. Τρέφονται από όλα σχεδόν τα είδη φυτών, όχι μόνο στους αγρούς αλλά και μετά τη συγκομιδή και αποθήκευση των καρπών. Ταυτόχρονα, τα έντομα ευθύνονται και για τη μετάδοση και διασπορά διαφόρων ασθενειών στους ανθρώπους και στα κατοικίδια ζώα.
Προκύπτει λοιπόν το συμπέρασμα πως ο άνθρωπος είναι αναγκασμένος να δίνει συνεχώς όλο και μεγαλύτερη σημασία στη μελέτη των εντόμων, γιατί αποτελούν την πιο ισχυρή ομάδα ζωικών οργανισμών που κυριαρχεί στον κόσμο και επηρεάζει με δυσμένεια τη ζωή των ανθρώπων. Ο αγώνας του ανθρώπου για την καταπολέμηση των εντόμων είναι βέβαιο πως θα συνεχίζεται αδιάκοπα, αφού τα έντομα έχουν την ικανότητα να ανθίστανται αποτελεσματικά με διάφορους μορφολογικούς και φυσιολογικούς χαρακτήρες που το περιβάλλον δημιουργεί σ’ αυτά. Η αρχαιότατη ύπαρξή τους πάνω στη γη, προσέδωσε στα έντομα τεράστιες προσαρμοστικές ικανότητες.
Στην Κύπρο, οι πλέον καταστροφικές δραστηριότητες εντόμων που αναφέρονται, είναι σειρά από εισβολές τεραστίων αριθμών ακριδών κατά τον Μεσαίωνα, που κατέστρεφαν ολότελα την αγροτική παραγωγή. Η καταπολέμηση των ακρίδων συνεχιζόταν και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, μέχρι και πρόσφατα. Πολλά άλλα είδη εντόμων προκάλεσαν και προκαλούν μεγάλες καταστροφές στη γεωργία, ενώ σε παλαιότερες εποχές διάφορα έντομα προκαλούσαν επιδημίες. Αρκετά είδη εντόμων είναι αβλαβή (όπως διάφορες πεταλούδες), άλλα είναι χρήσιμα (όπως οι μέλισσες και ο μεταξοσκώληκας) και άλλα πολύ ενοχλητικά (όπως οι μύγες, τα μυρμήγκια και τα κουνούπια). Διάφορα άλλα έντομα είναι επικίνδυνα, ενώ πάρα πολλά απ' αυτά αποτελούν εχθρούς του ανθρώπου επειδή καταστρέφουν την παραγωγή του, γι’ αυτό και η προσπάθεια καταπολέμησής τους είναι συνεχής (όπως ο δάκος της ελιάς, η ευδεμίδα του αμπελιού, ο σκώρος κ.α.).
Στην Κύπρο υπάρχουν πολλά είδη εντόμων που είναι αδύνατο να αναφερθούν στο λήμμα αυτό. Ο καθηγητής Γεώργιος Γεωργίου του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας (ΗΠΑ), στο βιβλίο του Τα Έντομα και Ακάρεα της Κύπρου (1977), απαριθμεί 2.884 είδη εντόμων των οποίων η κατανομή κατά τάξεις είναι η ακόλουθη:
- Ανόπλουρα (Anoplura) 6 (0,2%)
- Κολεόπτερα (Coleoptera) 638 (22,1%)
- Δερμάπτερα (Dermaptera) 5 (0,2%)
- Κολλέμπολα (Collembola) 16 (0,5%)
- Δίπτερα (Diptera) 415 (14,4%)
- Ημίπτερα/Ετερόπτερα (Hemiptera/Heteroptera) 345 (12,0%)
- Ημίπτερα/Ομόπτερα (Hemiptera/Homoptera) 304 (10,5%)
- Υμενόπτερα (Hymenoptera) 696 (24,1%)
- Ισόπτερα (Isoptera) 2 (0,1%)
- Λεπιδόπτερα (Lepidoptera) 293 (10,2%)
- Μαλλοφάγα (Mallophaga) 14 (0,5%)
- Νευρόπτερα (Neuroptera) 5 (0,2%)
- Οδονάτα (Odonata) 29 (1,0%)
- Ορθόπτερα (Orthoptcra) 84 (2,9%)
- Σιφωνάπτερα (Siphonaptera) 2 (0,1%)
- Θυσανόπτερα (Thysanoptera) 23 (0,8%)
- Τριχόπτερα (Trichoptera) 7 (0,2%)
Από την κατανομή αυτή προκύπτει ότι η πολυπληθέστερη τάξη εντόμων στην Κύπρο είναι τα Υμενόπτερα (24,1%) που ακολουθείται από τα Κολεόπτερα (22,1%).
Στην τάξη των Υμενοπτέρων ανήκουν μεταξύ άλλων οι σφήκες (σφήκουροι), οι μέλισσες, και τα μυρμήγκια (λύμπουροι).
Στην τάξη των Κολεοπτέρων ανήκουν μεταξύ άλλων οι βρούχοι (μούγιουροι). τα σκαθάρια (κουτσουκούτες), η σιταρόψωρα.
Στην τάξη των Διπτέρων (που είναι τρίτη στην Κύπρο με ποσοστό 14,4%) ανήκουν μεταξύ άλλων ο δάκος, η κοινή μύγα (μούγια), τα κουνούπια, οι σκνίπες, το αππηητούριν.
Στην τάξη των Ημιπτέρων/Ετεροπτέρων (τέταρτη με ποσοστό 12,0%) ανήκουν μεταξύ άλλων οι βρωμούσες.
Στην τάξη των Ημιπτέρων/Ομοπτέρων (πέμπτη με ποσοστό 10,5%) ανήκουν μεταξύ άλλων οι αψίδες (ψώρα), κοκκοειδή (ψώρα, καραολούθκια).
Στην τάξη των Λεπιδοπτέρων (έκτη με ποσοστό 10,2%) ανήκουν μεταξύ άλλων ο μεταξοσκώληκας (καματερόν), οι πεταλούδες, ο σκώρος.
Στην τάξη των Ορθοπτέρων (δέκατη τέταρτη με 2,9%) ανήκουν μεταξύ άλλων οι ακρίδες, οι σκάρνοι.
Στον πιο κάτω κατάλογο παρατίθενται κυπριακά είδη εντόμων που βρέθηκαν και ταξινομήθηκαν. Τα επιστημονικά τους ονόματα είναι κυπριακά. Τα έντομα αυτά είναι ταξινομημένα κατά τάξη και οικογένεια.
ΤΑΞΗ: ΥΜΕΝΟΠΤΕΡΑ (HYMENOPTERA)
Οικογένεια: Ανδρενίδαι (Andrenidae)
Γένος και είδος:
- Andrena aegypticola larnacensis M.
- Andrena amathusia Μ. n. sp.
- Andrena cypria Pitt.
- Andrena cypricola Mavr.
- Andrena kornosica
- Andrena larnacensis M.
- Andrena limassolica M.
- Andrena mavromoustakisi M.
- Andrena mavromoustakisi Pitt.
- Andrena morio athalassae Pitt.
- Andrena neocypriaca Mavr.
- Andrena oratula v. cypria Alfk.
- Andrena oratula W.K. ssp. cypria M.
- Andrena panurgimorpha Mavr.
- Andrena parapedica M.
- Andrena polemediana M.
- Andrena rutila Spin var. cyprica Ckll.
- Andrena tibialis ssp. cypricola M.
- Andrena troodica Mavr.
- Andrena yerase M.
- Andrena yerasica M.
- Halictus limbellus F. Mor subsp. troodicus Bluth.
- Halictus nicosiae M.
- Halictus idaliae Ge
- Halictus cypricus Bluthl.
- Sphecodes cypricus M.
- Sphecodes cyprius M.
- Sphecodes pellucidus cyprioticus M.
- Dufourea caeruloocephala Mor. subsp. cypria M.
Οικογένεια: Ανθοφορίδαι (Anthophoridae)
Γένος και είδος:
- Anthophora acervorum ssp. cypriaca M.
- Anthophora cyprica F.
- Tarsalia hirtipes F. Mor. subsp. cypriaca M.
Οικογένεια: Μεγαχειλίδαι (Megachilidae)
Γένος και είδος:
- Anthidiellum breviusculum troodicum Μ.
- Anthidiellum strigatum Pz. v. cypriacum.
- Anthidiellum troodicum M.
- Dianthidium insulare Mor. lemesium M.
- Dianthidium insulare F. Mor. v. lemesium Mihi
- Pachyanthidium cordatum salamense Fr.
- Pachyanthidium (Trichanthidium) occipitale subsp. natalicum M.
- Dioxys cypriaca M.
- Dioxys cypriaca Popov.
- Dioxys cypricola Popov.
- Dioxoides tridentata Nyl. subsp. limassolica nov.
- Megachile cypria Ckll.
- Megachile troodica sp. nov.
- Megachile aff. troodica
- Megachile (Chalicodoma) cypricola Mavr.
- Osmia amathusica Mavr.
- Osmia cypricola Mavr.
- Osmia idalia M.
- Osmia limassolica J. Per.
- Osmia nicosiana Mavr.
- Osmia paralias M.
- Osmia yermasoyiae Μ.
- Bytinskia erythrogastra M.
- Eriades dalmatica troodica M.
- Ertades diodon cypriaca M.
Οικογένεια: Προσωπίδαι (Prosopidae)
Γένος και είδος:
- Prosopis brevicornia v. cypria Alfk.
- Ceratina dllatorreana cypriaca M.
Οικογένεια: Στελιδίδαι (Stelididae)
Γένος και είδος:
- Stelis aterrima hellenica Μ.
- Stelis rhodia M.
Οικογένεια: Κολλετίδαι (Colletidae)
Γένος και είδος:
- Colledtes cyprius Nosk.
Οικογένεια: Νομαδίδαι (Nomadidae)
Γένος και είδος:
- Nomada amathusica M.
- Nomada cinnabarina ν. cypricola M.
- Nomada flavinervis limassolica Μ.
- Nomada limassolica M.
- Nomada mavromoustakisi sp. n.
- Nomada nesiotica M.
- Nomada pediaea M.
- Nomada polemediana M.
- Nomada thersites amathusica M.
- Nomada trispinosa var. cypria M.
- Nomada yermasoyiae M.
- Ammobates mavromoustakisi Popov.
- Serapista rhodesiana M.
Οικογένεια: Μελεκτίδαι (Melectidae)
Γένος και είδος:
- Melecta cypriaca sp.n.
Οικογένεια: Απίδαι (Apidae)
Γένος και είδος:
- Apis (Apis) mellifera Pallm.
Οικογένεια: Μισκοφίδαι (Miscophidae)
Γένος και είδος:
- Miscophus cypriacus Andr. aff. niger Dahlb.
Οικογένεια: Φιλανθίδαι (Philanthidae)
Γένος και είδος:
- Cerceris amathusia Beaum.
Οικογένεια: Βεσπίδαι (Vespidae)
Γένος και είδος:
- Subancistocerus cyprius Pitt.
- Eumenes mediterraneus cypricus M.
- Eumenes pomiformis limissicus M.
Οικογένεια: Χρυσιδίδαι (Chrysididae)
Γένος και είδος:
- Chrysis? maculicornis Klug. var. nov. cypria
- Hedychridium mavromoustakisi Frant.
- Monochrysis mavromoustakisi Tr.
- Tetrachrysis ignita cypria Trank.
- Tetrachrysis viridula cypria Buyss.
- Trichrysis cypria Mocs.
Οικογένεια: Μουτιλλίδαι (Mutillidae)
Γένος και είδος:
- Dasylabris cypria Sirh or Rad
- Ephutomma continua ssp. cyprica Ham.
- Smicromyrme mavromoustakisi Fr.
Οικογένεια: Πομπιλίδαι (Pompilidae)
Γένος και είδος:
- Cryptocheilus cyprium Wahis
- Tachyagetes filicornis cyprius Friesner.
Οικογένεια: Χαλκιδίδαι (Chalcididae)
Γένος και είδος:
- Dirhinus cyprius Mihi
Οικογένεια: Σκολιίδαι (Scoliidae)
Γένος και είδος:
- Discolia cypria Sauss.
ΤΑΞΗ: ΛΕΠΙΔΟΠΤΕΡΑ (LEPIDOPTERA)
Οικογένεια: Παπιλιονίδαι (Papilionidae)
Γένος και είδος:
- Allancastria cericyi cypria Stichel
Οικογένεια Σατυρίδαι (Satyridae)
Γένος και είδος:
- Hipparchia syriaca cypriaca Stand.
- Hipparchia pellucida cypriensis, Holik.
- Chazara briseis larnacana, Oberthur
- Maniola cypricola, Graves
- Hyponephle lupinus cypriaca, Riley
Οικογένεια: Λυκαινίδαι (Lycaenidae).
Γένος και είδος:
- Apharitis acamas cypriaca, Riley
- Glaucophyche Paphos, Chapman
ΤΑΞΗ: ΟΡΘΟΠΤΕΡΑ (ORTHOPTERA)
Οικογένεια: Βλαττίδαι (Blattidae)
Γένος και είδος:
- Hemelytroblatta cypria, Chop
Οικογένεια: Φασμίδαι (Phasmidae)
Γένος και είδος:
- Bacillus cyprius, Uvar.
Οικογένεια: Μαντίδαι (Mantidae)
Γένος και είδος:
- Ameles cypria, Uvar
Οικογένεια: Τεττιγονιίδαι (Tettigoniidae)
Γένος και είδος:
- Eupholidoptera cypria, Ramme
- Isophya mavromoustakisi, Uv.
- Bucephaloptera cypria, Ramme
- Chorthippus cypriotus, Uvar.
- Xerohippus cyprius, Uvar.
- Pyrgomorpha cypria, Bol.
- Rezotettix cypria, Bo.
ΤΑΞΗ: ΚΟΛΕΟΠΤΕΡΑ (COLEOPTERA)
Οικογένεια: Τελεφορίδαι (Telephortιdae [Cantharidae])
Γένος και είδος:
- Cantharis cyprius, Mars.
Οικογένεια: Κλερίδαι (Cleridae)
Γένος και είδος:
- Trichodes cyprius, Reitt.
Οικογένεια: Τενεβριονίδαι (Tenebrionidae)
Γένος και είδος:
- Uloma cyprea, Krtz.
- Helops cyprius, All.
- Tentyria cypria, Krtz.
Οικογένεια: Κουρκουλιονίδαι (Curculionidae)
Γένος και είδος:
- Anthonomus cyprius, Mshl.
ΤΑΞΗ: ΔΙΠΤΕΡΑ (DIPTERA)
Οικογένεια: Πολιχοποδίδαι (Polichopodidae)
Γένος και είδος:
- Hersostomus cyprius, Par.
Οικογένεια: Κεκιδιομυιίδαι (Cecidiomyiidae)
Γένος και είδος:
- Asphondylia gennadii, March.
ΤΑΞΗ: ΗΜΙΠΤΕΡΑ (HEMIPTERA)
Οικογένεια: Διασπιδίδαι (Diaspididae)
Γένος και είδος:
- Diaspis gennadii, Leon
Εντομολογική συλλογή: Στο Τμήμα Γεωργίας του υπουργείου Γεωργίας και Φυσικών Πόρων υπάρχει αξιόλογη εντομολογική συλλογή που άρχισε να σχηματίζεται γύρω στο 1922 και σταδιακά εμπλουτιζόταν με έντομα από όλη την Κύπρο, με αποτέλεσμα να περιέχει σήμερα περί τις 3.000 είδη εντόμων. Για τη συλλογή των εντόμων και τη μελέτη της εντομολογικής πανίδας της Κύπρου εργάστηκαν κατά καιρούς διάφοροι επιστήμονες και ερευνητές (Σολομίδης, Wilkinson, Morris, Hakan, Harald, Lindberg, Σιακίδης).
Ειδικός στην ταξινόμηση εντόμων και κυρίως της τάξης των Υμενόπτερων και συγκεκριμένα της υπεροικογένειας Apsidea στην οποία υπάγονται και τα μελισσοειδή, ήταν ο Κύπριος Γεώργιος Μαυρομουστάκης (1898 - 1968). Η φήμη του στον τομέα της ειδικότητάς του ήταν παγκόσμια και πολλοί επιστήμονες από Μουσεία και Πανεπιστήμια διαφόρων χωρών του έστελναν για ταξινόμηση έντομα της ειδικότητάς του. Ο ίδιος ο Μαυρομουστάκης είχε ιδιωτική συλλογή που ήταν πολύ σημαντική και περιείχε γύρω στα 5.000 είδη εντόμων. Μετά τον θάνατό του, το 1968, η συλλογή του αγοράστηκε από το υπουργείο Γεωργίας και Φυσικών Πόρων, το 1970. Η αξία της δεν έγκειται μόνο στον μεγάλο αριθμό εντόμων που περιέχει, αλλά κυρίως στο ότι μεταξύ των εντόμων αυτών υπάρχουν και αρκετά που περιγράφηκαν με κάθε λεπτομέρεια για να τους δοθεί η ονομασία τους, όπως είναι τα types, τα allotypes και τα paratypes. Είναι γι’ αυτά ακριβώς τα έντομα που επιστήμονες από διάφορα μέρη του κόσμου επισκέπτονται τη συλλογή για ειδικές μελέτες. Με τον όρο type εννοούμε ότι το συγκεκριμένο έντομο ήταν εκείνο που χρησιμοποιήθηκε από τον επιστήμονα - ταξινομητή για να δώσει το όνομά του στο είδος. Έτσι, για κάθε είδος εντόμων υπάρχει ένα μόνο type σ' ολόκληρο τον κόσμο. Στη συλλογή υπάρχουν 153 types που αντιπροσωπεύουν ισάριθμα είδη εντόμων. Τα allotypes είναι έντομα του αντίθετου φύλου από ταtypes. Αν δηλαδή το type είναι αρσενικό, κατ' ανάγκην το allotype είναι θηλυκό ή και αντίστροφα. Στη συλλογή υπάρχουν 113 allotypes. Τέλος, τα paratypes είναι έντομα που μαζεύτηκαν την ίδια στιγμή και στην ίδια περιοχή με το type. Στη συλλογή υπάρχουν 897 paratypes.
Ι. ΜΕΛΙΦΡΟΝΙΔΗΣ