Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Στις αρχές Οκτωβρίου του 1570 και ενώ βρισκόταν ακόμη σε εξέλιξη ο λεγόμενος Κυπριακός Πόλεμος ανάμεσα στη Βενετία και την Οθωμανική Αυτοκρατορία, έλαβε χώρα το ακόλουθο περιστατικό· μια τουρκική γαλέρα γεμάτη σκλάβους και λάφυρα που βρισκόταν αγκυροβολημένη στο λιμάνι της Αμμοχώστου, πυρπολήθηκε. Σύγχρονες του γεγονότος πηγές, αποδίδουν -στην πλειοψηφία τους- την πυρπόλησή της σε μια ευγενή Κύπρια. Με το πέρασμα του χρόνου η κοπέλα αυτή θα αποκτήσει όνομα και γένος. Θα γίνει η Αρνάλδα των Ευρωπαίων και στη συνέχεια η Μαρία Συγκλητική των Κυπρίων.

Σύγχρονες του περιστατικού μαρτυρίες, έργα κυρίως Ιταλών χρονογράφων της εποχής και αυτοπτών μαρτύρων των γεγονότων, αναφέρονται στο περιστατικό. Ως επί το πλείστον, υπαίτια για την πυρπόληση της γαλέρας, εμφανίζεται μια ανώνυμη νεαρή Κύπρια.

Πρώτος χρονολογικά αναφέρεται στο συμβάν ο λομβαρδικής καταγωγής μοναχός Angelo Calepio που στη διάρκεια της πολιορκίας της Λευκωσίας ζούσε στην πόλη. Στην αφήγηση των ιστορικών γεγονότων της κατάληψης της Κύπρου, η οποία συντάσσεται μετά την επιστροφή του στην Ιταλία το 1572, επισημαίνει πως με έκπληξη άκουσε να λέγεται «από κάποιους ότι μία ευγενής Κύπρια είχε βάλει τη φωτιά». Με παρόμοια αοριστία, αναφέρεται στο περιστατικό και ο μηχανικός Ιωάννης Σωζόμενος ο πρεσβύτερος. Ο Ιωάννης Σωζόμενος φαίνεται πως είχε λάβει μέρος στη μάχη της Λευκωσίας και κατάφερε να διαφύγει από την Αμμόχωστο ως πρόσφυγας στη Βενετία. Στην Έκθεση περί του πολέμου που συνέταξε εκεί με τον τίτλο Narratione della Guerra di Nicosia fatta nel Regno di Cipro da’ Turchi l’anno, η οποία δημοσιεύεται στη Μπολόνια το 1576, μαρτυρεί ότι μία από τις κοπέλες που μεταφέρονταν ως σκλάβες έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη του πλοίου. Ανάλογες είναι και οι αναφορές δύο άλλων Ιταλών χρονογράφων: του Pietro Bizzari (1525-1583/1586), στο έργο του Cyprium bellum inter Venetos et Selymum Turcarum imperatorem gestum που εκδίδει το 1573 και του Antonio Maria Graziani (1537-1611), στο De Bello Cyprio, έργο δημοσιευμένο μετά θάνατον, το 1624. Ο Βενετός ευγενής Carolus Magius (†1587) αποτύπωσε τις περιπέτειες από τη συμμετοχή του στον Κυπριακό Πόλεμο σε μια σειρά από 18 μινιατούρες που ετοιμάστηκαν στη Βενετία κατ’ εντολή του και δημοσιεύθηκαν, με σχόλια του Γάλλου ευγενή και λόγιου Louis César de La Baume-Le Blanc (1708-1780), δύο σχεδόν αιώνες αργότερα. Τέλος, ενδιαφέρον για το περιστατικό εκφράζουν δύο ακόμα σύγχρονες μαρτυρίες: αυτή του Βενετού πολιτικού και ιστοριογράφου Paolo Paruta (1540-1598) στο έργο του Storia della Guerra di Cipro, και η μαρτυρία του άγνωστου σε άλλες πηγές στρατηγού Angelo Gatto, με τίτλο Narrazione del terribile assedio e della resa di Famagosta nell'anno 1571 da un manoscritto del capitano Angelo Gato da Orvieto, που εκδόθηκε στο Ορβιέτο το 1895. Μολονότι και στις δύο πηγές γίνεται λόγος για την έκρηξη και την καταστροφή του πλοίου που μετέφερε τους σκλάβους του σουλτάνου, δε γίνεται καμία αναφορά ως προς τα αίτια της έκρηξης ή τη γυναίκα.

Τον 17^ο και 18^ο αιώνα το ενδιαφέρον στην Ευρώπη αναζωπυρώνεται και μάλιστα οι σχετικές αναφορές σταδιακά εμπλουτίζονται με πρόσθετα στοιχεία, σχετικά με την καταγωγή της εν λόγω γυναίκας. Αξίζει να σημειωθεί, ότι πρόκειται για μαρτυρίες μεταγενέστερων συγγραφέων, οι οποίοι είχαν μόνο έμμεση γνώση των γεγονότων.

Σε τρία έργα Γάλλων του 17^ου αιώνα, συγκεκριμένα του ιστοριογράφου και πολιτικού Jacques Auguste de Thou (1553-1617), του Ιησουΐτη ποιητή και συγγραφέα Pierre Le Moyne (1602-1671) και του ιστορικού και βιογράφου Pierre de Bourdeille, γνωστού και ως Seigneur de Brantôme (1540–1614), τα οποία ασχολούνται με το κατόρθωμα, η κοπέλα παραμένει ανώνυμη.

Σταδιακά, η γυναίκα αυτή αποκτά ταυτότητα. Στον ευρωπαϊκό χώρο γίνεται γνωστή ως Αρνάλδα και ακολούθως, στη νεότερη κυπριακή βιβλιογραφία καταγράφεται ως Μαρία Συγκλητική. Ο Ιταλός διπλωμάτης, ιστορικός και ποιητής Giovanni Sagredo (1617–1682) στο έργο του Memorie istoriche de’ monarchi ottomani που εκδίδεται στη Βενετία, φαίνεται να είναι ο πρώτος που την κατονομάζει ως Arnalda di Roca, συνδέοντάς τη με την κομητεία Rochas και την επιφανή οικογένεια των Συγκλητικών, μια από τις πλέον ευγενείς και πλούσιες οικογένειες της Κύπρου την εποχή της Βενετοκρατίας. Στο ίδιο ακριβώς πνεύμα θα γράψει λίγο αργότερα και ο κληρικός Antonio Foresti στο έργο του Del mappamondo istorico που εκδίδεται επίσης στη Βενετία.

Η σύνδεση με την οικογένεια των Συγκλητικών αναπαράγεται και στο έργο του Αρχιμανδρίτη Κυπριανού (1735/1745–1802/1805) Ιστορία Χρονολογική της Νήσου Κύπρου που εξέδωσε στη Βενετία το 1788. Αναφέρεται στην Αρνάλδα, μια νεαρή κύπρια γυναίκα, η οποία πυρπόλησε μια τουρκική γαλέρα γεμάτη σκλάβους και λάφυρα που βρισκόταν αγκυροβολημένη στο λιμάνι της Αμμοχώστου τον Οκτώβριο του 1570. Ο Κυπριανός κατονομάζει ως πηγές του τον Στέφανο Λουζινιάν και τον Καλλέπιο. Στα έργα τους ωστόσο, η γυναίκα είναι ανώνυμη. Ό ίδιος μάλιστα αναφέρει ότι πρόκειται για τη «θυγατέρα του Κώμητος Ρουχιάς», ο οποίος «ἐφονεύθη εἰς πόλεμον». Συγκεκριμένα, αναφέρεται στον τρίτο Conte di Rochas, τον Ευγένιο Συγκλητικό, πρωτότοκο γιο του Ιάκωβου Συγκλητικού, ο οποίος, σύμφωνα με τις πηγές της εποχής, έπεσε στη μάχη της Λευκωσίας τον Σεπτέμβριο του 1570.

Με εξαίρεση το υπό αναφορά περιστατικό δεν διασώζεται καμιά άλλη πληροφορία για τη ζωή και τη δράση της γυναίκας αυτής, γνωστής στη νεότερη κυπριακή βιβλιογραφία και ως Μαρίας Συγκλητικής, ενώ οι διαθέσιμες πηγές δεν επιβεβαιώνουν καν τον βαθμό συγγένειας με τον Κόμη Ρουχιάς. Η αναζήτηση της ιστορικότητάς της μορφής της Μαρίας Συγκλητικής επιβεβαιώνει όμως το ακόλουθο: ακόμη και αν ο θρύλος της λίγη σχέση έχει με την πραγματικότητα, η ανάγκη που δημιούργησε τη μορφή της ήταν αναμφίβολα υπαρκτή, και η αναμόχλευσή του σε  μεταγενέστερες του γεγονότος πηγές, ιστορικές και λογοτεχνικές, υποδεικνύει τη διαχρονική αξία των όσων πρεσβεύει: της αρετής και της γενναιότητας.

Πηγή:

• Ευανθία Πολυβίου, Μαρία Συγκλητική: από τον θρύλο στην ιστορία, Χρονικό, 102, (2020), Λευκωσία, 1-24.
• Eυανθία Πολυβίου, Arnalda/Eudora: από τις ιστορικές και εικονογραφικές τύχες της Κύπριας ηρωίδας στον ποιητικό επαναπροσδιορισμό της. Η περίπτωση της κυρίας Hemans, Επετηρίδα Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών Κύπρου, 37 (2014), Λευκωσία, 353-374.