Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Στην Κύπρο είναι γνωστοί σήμερα τρεις μεσαιωνικοί ζαχαρόμυλοι: Ο ζαχαρόμυλος στην τοποθεσία Σταυρός του χωριού Κούκλια που εξυπηρετούσε τις φυτείες ζαχαροκάλαμου των Κουκλιών, που ανήκαν στη βασιλική οικογένεια, ο ζαχαρόμυλος του Κολοσσιού που εξυπηρετούσε τις φυτείες ζαχαροκάλαμου που ανήκαν στο τάγμα του Αγίου Ιωάννου και ο ζαχαρόμυλος στα Σεράγια Επισκοπής που εξυπηρετούσε τις φυτείες ζαχαροκαλάμου που ανήκαν στην οικογένεια Κορνάρο.

Από τους τρεις αυτούς ζαχαρόμυλους εκείνος των Κουκλιών έχει κατά το μεγαλύτερο μέρος του ανασκαφεί, και επομένως μας δίδει σημαντικές πληροφορίες για τη διαρρύθμιση ενός μεσαιωνικού ζαχαρόμυλου, εκείνος του Κολοσσιού, μ' εξαίρεση το υδραγωγείο, που χρησιμοποιείται και σήμερα, και τη μεγάλη αίθουσα όπου γινόταν η διύλιση της ζάχαρης, έχει καταστραφεί, ενώ εκείνος της Επισκοπής δεν έχει ακόμη ανασκαφεί. Του τελευταίου όμως αυτού ζαχαρόμυλου έχει σωθεί σχέδιο που έγινε το 1551 και μας δίδει ολοκληρωμένη εικόνα ενός ζαχαρόμυλου. Το σχέδιο αυτό επιβεβαιώνει όσα έφερε στο φως η ανασκαφή του ζαχαρόμυλου στην τοποθεσία Σταυρός στα Κούκλια.

Ο ζαχαρόμυλος ήταν ένα σύμπλεγμα δωματίων στα οποία γίνονταν οι διάφορες εργασίες, από τη σύνθλιψη του ζαχαροκάλαμου μέχρι και τη διύλιση και την αποθήκευση της ζάχαρης. Η σύνθλιψη του ζαχαροκάλαμου, μετά την αφαίρεση των φύλλων και τον τεμαχισμό του, γινόταν σε μεγάλους μύλους τους οποίους κινούσαν ζώα ή το νερό.

Βλέπε λήμμα: Ζάχαρη- ζαχαροκάλαμο

Ζαχαρόμυλος των Κουκλιών: Ο ζαχαρόμυλος των Κουκλιών αποτελείται από δυο κύρια μέρη: α) την αίθουσα της σύνθλιψης του ζαχαροκάλαμου από ένα μεγάλο μύλο με διάμετρο 3,40 μ. που εκινείτο με ζώα. Οι μυλόπετρες του μύλου αυτού ήσαν χονδρόκοκκες (conglomerate). β) Την αίθουσα της τελικής άλεσης. Η πρώτη αίθουσα είχε διαστάσεις 8 Χ 8,50 μ. και είχε επίπεδη οροφή που στηριζόταν σε τρία τόξα. Οι τοίχοι της αίθουσας αυτής σώζονται σε ύψος 1,40 μ. Το πολτοποιημένο ζαχαροκάλαμο μεταφερόταν σε άλλο μύλο, που εκινείτο με νερό και που βρισκόταν σε άλλη αίθουσα στα βόρεια της πρώτης. Η «φτερωτή» του δεύτερου αυτού μύλου βρισκόταν σε μια υπόγεια αίθουσα διαστάσεων 7,35 Χ 6 μ. Η αίθουσα αυτή διασώζεται σε εξαιρετική κατάσταση και κτίστηκε πιθανότατα τον 13ο αιώνα. Η «φτερωτή» ήταν τοποθετημένη στη δεύτερη φάση, οριζόντια σε μια εξέδρα, στο ανατολικό άκρο της αίθουσας, στην οποία οδηγούσαν τέσσερα σκαλοπάτια. Εκεί κατέληγε και το σιφώνιο του υδραγωγείου, που στο πάνω άκρο είχε διαστάσεις 55 Χ 20 εκ. και στην εκροή κάτω 19 Χ 19 εκ. Η «φτερωτή» ήταν οριζόντια τοποθετημένη και με ένα ξύλινο άξονα κινούσε τις μυλόπετρες που βρίσκονταν στην αίθουσα πάνω από την υπόγεια θολωτή αίθουσα. Οι μυλόπετρες αυτές ήσαν πολύ μικρότερες εκείνων του μύλου που συνέθλιβε το ζαχαροκάλαμο. Στην πρώτη φάση η φτερωτή ήταν τοποθετημένη χαμηλά στο δάπεδο της υπόγειας αίθουσας, όπως φαίνεται από τα σημάδια που άφησε στο δάπεδο. Το νερό που γύριζε τη φτερωτή έφευγε από αγωγό που βρισκόταν στη νοτιοδυτική γωνία της υπόγειας αίθουσας. Ο νερόμυλος συνδεόταν με τμήμα διύλισης της ζάχαρης που βρισκόταν νοτιότερα. Η σύνδεση γινόταν με σκάλα που καλυπτόταν με κυλινδρική καμάρα. Αργότερα η δίοδος αυτή κλείστηκε και κτίστηκε μια άλλη σκάλα που οδηγούσε στην αίθουσα σύνθλιψης του ζαχαροκάλαμου και στη συνέχεια στο τμήμα της διύλισης. Το τμήμα διύλισης αποτελείτο από τρία μέρη: την αίθουσα όπου έβραζε σε μεγάλα χάλκινα καζάνια ο πολτός του ζαχαροκάλαμου, την αίθουσα όπου βρίσκονταν τα δοχεία στα οποία χυνόταν η ζάχαρη μετά τον βρασμό και αφηνόταν να κρυώσει, και την αίθουσα με δεξαμενές για το πλύσιμο των δοχείων στα οποία χυνόταν η ζάχαρη. Η αίθουσα με τις εστίες όπου γινόταν ο βρασμός του ζαχαροπολτού δεν ανασκάφηκε. Ανασκάφηκαν μόνο οι αίθουσες όπου πλένονταν τα δοχεία της ζάχαρης. Στην πρώτη φάση της αίθουσας αυτής υπήρχαν δυο λίθινες μικρές δεξαμενές στις οποίες κατέληγε ο ζαχαροπολτός, μέσω καλυμμένων αγωγών, από τον ζαχαρόμυλο.

Ζαχαρόμυλος Επισκοπής: Το σχέδιο του ζαχαρόμυλου της οικογένειας Κορνάρο στην Επισκοπή μας δίδει ολοκληρωμένη την εικόνα ενός κυπριακού μεσαιωνικού ζαχαρόμυλου. Το υδραγωγείο που έφερνε το νερό από τον ποταμό Κούρη, τμήμα του οποίου σώζεται σε ύψος 3 μ. περίπου από τη σημερινή επιφάνεια του εδάφους, κατέληγε στην αίθουσα του νερόμυλου που στο σχέδιο ονομάζεται Masina. Στα δυτικά του νερόμυλου υπάρχουν τρεις αποθήκες που επικοινωνούν με τον ζαχαρόμυλο μέσω μιας μεγάλης αίθουσας που στο σχέδιο ονομάζεται Masara όπου υπάρχουν τέσσερα torculi. Βορειότερα των αποθηκών είναι μια αίθουσα στην οποία εισαγόταν το ζαχαροκάλαμο (loco di calama ditto rmafta) και βορειότερα της αίθουσας αυτής υπήρχαν στάβλοι, που πιθανό να υπονοούν την ύπαρξη μύλων που γύριζαν με ζώα. Στο σχέδιο σημειώνονται τρεις αίθουσες χωρίς να αναφέρεται σε τι χρησίμευαν. Δυτικότερα των αποθηκών υπάρχει αίθουσα που επιγράφεται Maragon.

Ζαχαρόμυλος στο Κολόσσι: Από τον ζαχαρόμυλο στο Κολόσσι σώζεται σε καλή κατάσταση το υδραγωγείο, ερειπωμένη η αίθουσα του νερόμυλου με μια μυλόπετρα και η μεγάλη αίθουσα διύλισης που βρίσκεται νοτιότερα. Ίσως ανασκαφική έρευνα μπορεί να φέρει στο φως και τα άλλα τμήματα του ζαχαρόμυλου.

Ο ζαχαρόμυλος της οικογένειας Κορνάρο στην Επισκοπή ήταν μέρος του συμπλέγματος του αρχοντικού (manoir) της οικογένειας αυτής, που σήμερα είναι γνωστό σαν Σεράγια. Η έρευνα του συμπλέγματος αυτού άρχισε τα τελευταία χρόνια και συνεχίζεται. Ευτυχώς σώθηκε ένα σχέδιο του συμπλέγματος αυτού στ' Αρχεία της Βενετίας. Ο ζαχαρόμυλος όπως φαίνεται από το σχέδιο, αλλά και από τα κατάλοιπά του, βρισκόταν στο νοτιοανατολικό τμήμα μιας μεγάλης τετραγωνικής αυλής και ήταν αυτοτελές οικοδομικό σύμπλεγμα.

Σύμφωνα με το σχέδιο η είσοδος στον ζαχαρόμυλο ήταν στα δυτικά, μέσα από ένα κιονοστήρικτο ηλιακό (ILIACO, σύμφωνα με το σχέδιο). Στην ανατολική πλευρά του στενόμακρου ηλιακού βρίσκονταν πέντε δωμάτια που επικοινωνούσαν με τον ηλιακό με θύρες. Το βορειότερο επιγράφεται Stala και επικοινωνεί με άλλο μεγαλύτερο δωμάτιο ανατολικότερα. Ακολουθεί νοτιότερα ένα δωμάτιο χωρίς επιγραφή και νοτιότερα ένα άλλο μικρότερο με την επιγραφή MARAGON. Ακολουθεί μια μεγάλη αίθουσα που φθάνει από τον δυτικό μέχρι τον ανατολικό τοίχο με την επιγραφή MASARA, στο βορειοανατολικό άκρο της οποίας υπάρχει η αίθουσα του νερόμυλου (MASINA) ενώ κατά μήκος του νότιου τοίχου υπάρχουν τέσσερα πιεστήρια (TORCULI). Η αίθουσα αυτή επικοινωνεί στα νότια με δυο μεγάλες αίθουσες με εστίες από τις οποίες η δυτικότερη, που επικοινωνεί και με τον ηλιακό, ονομάζεται CUSINA GRECA και η άλλη που ήταν θολωτή CUSINA FRANCA in VOLTO. Στις αίθουσες αυτές, εκτός από τις εστίες στις οποίες ετοποθετούντο τα μεγάλα χάλκινα καζάνια για το βράσιμο του ζαχαροπολτού, υπήρχαν και ορθογώνιες δεξαμενές στις οποίες κατέληγε ο ζαχαροπολτός από τα πιεστήρια. Στα βόρεια της αίθουσας αυτής και δυτικά του νερόμυλου υπήρχαν τρεις αποθήκες (MAGAZENI) οι δυο από τις οποίες επικοινωνούσαν με την αίθουσα και η άλλη, η ανατολικότερη, με τον νερόμυλο. Η τελευταία αυτή αποθήκη επικοινωνούσε προς βορράν με άλλη μεγαλύτερη αποθήκη που έχει την επιγραφή LOCO DI CALAMA DITTO RMAFTA. Στα βόρεια της αίθουσας αυτής υπήρχε ακόμη ένας στάβλος (STALA). Στα νότια της CUSINA FRANCA υπήρχε ένα στενόμακρο δωμάτιο που επιγράφεται FUGON και νοτιότερα ένας μεγάλος χώρος με την επιγραφή LI LEGNI, ενώ έφθανε μέχρι τις αποθήκες στις οποίες βρέθηκαν αποθηκευμένα τα δοχεία της ζάχαρης (κώνοι και δοχεία). Πιθανότατα στο χώρο αυτό, όπως φαίνεται από το όνομα, ήταν αποθηκευμένη η ξυλεία που χρησιμοποιείτο στις πυροστιές για το τριπλό βράσιμο του ζαχαροπολτού για την παραγωγή της ζάχαρης.

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια