Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Οι διάφορες θεωρίες για την προέλευση της ονομασίας της Τηλλυρίας, παραπέμπουν είτε στην Αρχαιότητα είτε στα Πρωτοβυζαντινά χρόνια. Και σχετίζονται είτε με την εγκατάσταση αποίκων στην περιοχή, είτε με τον χαλκό που παραγόταν εκεί. Ωστόσο στην Τηλλυρία υπάρχουν ίχνη που αποδεικνύουν αρχαιότατη κατοίκηση της, ήδη από τα Προϊστορικά χρόνια. Μάλιστα στο νησάκι Πέτρα του Λιμνίτη έχει ανασκαφεί και αρχαιολογικός χώρος των Προϊστορικών χρόνων.  Υπήρχαν, ασφαλώς, και άλλοι προϊστορικοί συνοικισμοί στην Τηλλυρία, όπου μάλιστα γινόταν εξαγωγή χαλκού από μεταλλεία της περιοχής.

 

Βλέπε λήμμα: Μεταλλεία- μετάλλευμα

 

Κατά την Αρχαιότητα η περιοχή βρισκόταν μεταξύ δυο σημαντικών πόλεων - βασιλείων της Κύπρου: των Σόλων και του Μάριου. Η περιοχή, ευρισκόμενη πλησιέστερα προς την πόλη των Σόλων, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι υπαγόταν στο βασίλειο αυτό, τουλάχιστον κατά το μεγαλύτερο μέρος της.

 

Βλέπε λήμματα: Σόλοι και Μάριον

 

Η Τηλλυρία δεν αναφέρεται ως χωριστή γεωγραφική περιοχή κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια, σ' αντίθεση προς άλλες περιοχές (όπως λ.χ. η Μαραθάσα και η Σολιά, η Καρπασία κλπ.). Από παλαιούς χάρτες γνωρίζουμε ότι υφίσταντο στην περιοχή διάφοροι μεσαιωνικοί οικισμοί, εκ των οποίων αρκετοί αποτελούσαν φέουδα. Σαν τέτοιους μεσαιωνικούς οικισμούς στην Τηλλυρία αναφέρουμε τους: Αγία Ελένη (S. Eleni), Πωμό (Pomo), Κρεμμύδι (Cremidi), Άγιο Θεόδωρο (S. Todoro), Αλεξανδρέττα (Alesandreta), Άγιο Ιωάννη (S. Zuani), Αγία Βαρβάρα (S. Barbara), Τίμιο Σταυρό (S. +), Βαρίσια (Vorisa) και Άγιο Νικόλαο (S. Ν.).

 

(ΣΗΜ: Οι εντός παρενθέσεων ονομασίες είναι όπως αναγράφονται στον χάρτη του Α. Ortelius, του 1573).

 

Σε παλαιούς χάρτες αναγράφονται και τα ακρωτήρια του Λιμνίτη και του Πωμού (το δεύτερο με την ονομασία ακρωτήρι Αγίας Ελένης), ενώ το πρώτο αναγράφεται και ως Καλλίνουσα).

 

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η Τηλλυρία δεν αναφέρεται σαν χωριστό διαμέρισμα ή κατηλλίκι. Για κάποια περίοδο αναφέρεται κατηλλίκι Ορεινής και Τηλλυρίας, ενώ αργότερα αναφέρεται κατηλλίκι Λεύκας, στο οποίο η περιοχή υπαγόταν, με πρωτεύουσα βέβαια το χωριό Λεύκα (βλέπε λήμμα κατηλλίκι, όπου και σχετικός χάρτης).

 

Πάντως η περιοχή αναφέρεται ως Τηλλυρία κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, αφού απαντάται σε σχετικές πηγές, όπως στον αρχιμανδρίτη Κυπριανό (Ιστορία Χρονολογική, 1788, σ. 41), που γράφει:

 

... Ἐκεῖνα τά βουνά λέγονται Τηλιρία, καί οἱ κατοικοῦντες εἰς τά χωρία Τήλιροι, γένος ἐλθόν ἀπό τῆς Τήλου Νήσου πλησίον της Ῥόδου, καί κατοῖκησαν ἀπό τοῦ καιροῦ τῆς ἁγίας Ἑλένης, μέ   ὑπόσχεσιν νά φυλάττουσι τάς ἐκεῖ παραθαλάσσιας...

 

Ο Κυπριανός (άγνωστο πού βασίστηκε), προσθέτει ότι οι εγκατασταθέντες εκεί άποικοι από την Τήλο σχημάτιζαν και στρατιωτικό τάγμα που αριθμούσε πέραν των 200 ανδρών κατά τα Πρωτοβυζαντινά χρόνια. Συμπληρώνει δε, γράφοντας ότι ἤτον τάγμα... γενναίον, καί μιμούμενον τούς Σφακιανούς τῆς Κρήτης κατά πάντα, κι ότι το τάγμα αυτό διαλύθηκε από τους Λουζινιανούς κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, οπότε τα μέλη του ἄρχισαν νά γίνωνται κλέπται και λησταί.

 

Ο Αθανάσιος Σακελλάριος (Τά Κυπριακά, τόμος Α', 1890, σσ. 129-130), λέγει ότι βασική ασχολία των κατοίκων της Τηλλυρίας ήταν, μέχρι την εποχή του, η κτηνοτροφία. Θεωρεί δε την περιοχή ως την πλέον καθυστερημένη της Κύπρου, επί των ημερών του:

 

... Ἡ Τυλλιρία δέ αὕτη εἶνε χώρα τῆς Κύπρου δασώδης καί κατοικείται ὑπό τοῦ μάλλον ἀπολίτιστου λαοῦ τῆς νήσου, σκηνητικόν βίον μέχρι χθες καί πρώην διάγοντος, ἀλλ'  ἀπό τίνος χρόνου ἤρξαντο οἱ Τύλλιροι νά ἀσχολῶνται πλήν τῆς κτηνοτροφίας καί εἰς τήν γεωργίαν καί νά κατασκευάζωσιν ἐν μέσῳ φαράγγων καί κρυπτῶν καλάς οἰκίας...

 

...Ο ίδιος συγγραφέας, αφού αναφέρεται στο βουνό Τυρρϊαν που αναφέρει ο Αριστοτέλης, προσθέτει ότι στην περιοχή ἡ μόνη ἄξια σημειώσεως κώμη εἶναι ἡ καλούμενη Πύργος, ἔχουσα δημοτικόν ἑλληνικόν σχολείον, διατηρούμενον ὑπό τῆς ἐν Αλεξάνδρειᾳ κυπριακῆς ἀδελφότητος...

 

Ενδιαφέρουσα είναι η μαρτυρία του Αθ. Σακελλαρίου ότι μέχρι και τον 19ο αιώνα οι Τήλλυροι ζούσαν σε σκηνές, σκηνητικόν βίον διάγοντες. Τούτο, βέβαια, δεν μπορεί να χαρακτηρίσει τη ζωή όλων των κατοίκων της περιοχής, αλλά φαίνεται ότι αρκετοί, που ασχολούντο κυρίως με τη κτηνοτροφία αλλά και την υλοτομία, μετεκινούντο σε διαφορετικές τοποθεσίες ανάλογα με τις εποχές, πράγμα φυσιολογικό (ιδίως για τους βοσκούς).

 

Η εξαθλίωση της περιοχής, που κατά τον Σακελλάριο έκανε τους κατοίκους της «τον μάλλον απολίτιστο λαό της Κύπρου», θα πρέπει να αποδοθεί στην κακοδιοίκηση του νησιού κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, οπότε κι ολόκληρη η Κύπρος είχε βαδίσει γοργά στον δρόμο της οπισθοδρόμησης, της φτώχειας, της ανέχειας. Αργότερα η Τηλλυρία παρέμεινε σχετικά απομονωμένη, οπότε αναπτύχθηκε με πιο αργό ρυθμό από άλλες περιοχές του νησιού. Πριν από την περίοδο της Τουρκοκρατίας όμως δεν έχουμε μαρτυρίες ώστε να θεωρήσουμε ότι η περιοχή ήταν σοβαρά καθυστερημένη σε σχέση προς άλλες περιοχές του νησιού.

 

Ο George Jeffery (Historic Monuments of Cyprus, 1918, pp. 5, 416-117) περιγράφει την Τηλλυρία ως περιοχή με βουνά και κοιλάδες και την θεωρεί ως την πιο φτωχή και λιγότερο ανεπτυγμένη γεωργικά. Αναφέρει την παράδοση του εποικισμού της από κατοίκους της Τήλου και μνημονεύει μικρή κι ερειπωμένη εκκλησία της Αγίας Ελένης κοντά στην ακτή στο μέσο της απόστασης Καραβοστασίου - Πόλης. Στην ίδια περιοχή γράφει ότι υφίσταντο ίχνη αρχαίου οικισμού και λαξευτών τάφων. Τα χωριά στους λόφους, λέγει, κατοικούνται κυρίως από Μουσουλμάνους και Λινοβάμβακους. Αναφέρει ακόμη την εκκλησία της Παναγίας Γαλόκτιστης κοντά στον Πύργο.

 

Βλέπε λήμμα: Λινοβάμβακοι

 

Ο Rupert Gunnis (Historic Cyprus, 1936, p. 409) αναφέρει επίσης τον θρύλο του εποικισμού της περιοχής με εντολή της αγίας Ελένης, μόνο που δεν άκουσε καλά το όνομα του ελληνικού νησιού (αναφέρει την Δήλο αντί την Τήλο). Γράφει επίσης ότι η γη είναι φτωχή κι ελάχιστα καλλιεργούμενη, τα δε χωριά είναι χωρίς ενδιαφέρον. Από τις εκκλησίες θεωρεί ως ενδιαφέρουσα μόνο εκείνη της Παναγίας Γαλόκτιστης.

 

Σύμφωνα προς την παράδοση η εκκλησία αυτή είχε κτιστεί με πηλό ζυμωμένο με γάλα αντί νερό, πράγμα σχεδόν φυσιολογικό σε μια περιοχή όπου για πάρα πολλά χρόνια βασική ασχολία των κατοίκων της ήταν η κτηνοτροφία (άρα και η παραγωγή γάλακτος και υποπροϊόντων του).

 

Βλέπε λήμμα: Διακοινοτικές ταραχές και Μανσούρας Κοκκίνων μάχη

 

Το καλοκαίρι του 1964 έγιναν στην Τηλλυρία σφοδρές συγκρούσεις Ελλήνων και Τούρκων, μετά την τουρκοκυπριακή ανταρσία που άρχισε από το τέλος του 1963. Οι Τουρκοκύπριοι εξτρεμιστές, καθοδηγούμενοι από Τούρκους αξιωματικούς, είχαν δημιουργήσει στην Τηλλυρία έναν ισχυρό θύλακο που είχε ως πυρήνα του τα χωριά Κόκκινα και Μανσούρα τα οποία είναι παραθαλάσσια. Από τον θύλακο αυτό γινόταν η θαλάσσια επικοινωνία των Τουρκοκυπρίων με την Τουρκία, κι απ' αυτόν εισέρχονταν στην Κύπρο πολεμικό υλικό και άντρες που στέλνονταν από την Τουρκία. Ο θύλακος αυτός, που αποτελούσε ουσιαστικά προγεφύρωμα της Τουρκίας στο νησί, εκτεινόταν και στις περιοχές των γειτονικών χωριών Αλεύκα, Σελλάδιν Τ' Άππη, Αηγιωρκούδιν, Άγιος Θεόδωρος, που ήσαν κατοικούμενα από Τουρκοκυπρίους. Ο θύλακος συνδεόταν με τον ισχυρό θύλακο της Λεύκας, όπως και μ' εκείνον του Λιμνίτη. Οι επιχειρήσεις της ελληνοκυπριακής Εθνικής Φρουράς (που μόλις είχε τότε ιδρυθεί) στην Τηλλυρία έγιναν αφενός για προστασία των Ελληνοκυπρίων της περιοχής, κι αφετέρου για την εξουδετέρωση των επικινδύνων θυλάκων. Οι σφοδρότερες μάχες έγιναν στις περιοχές Μανσούρας - Κόκκινων, Αγίου Θεοδώρου, και στο ύψωμα Λωρόβουνος το οποίο οι Τούρκοι είχαν οργανώσει στρατιωτικά και οχυρώσει. Τις ίδιες εκείνες μέρες των συγκρούσεων (Αύγουστος του 1964), επενέβη στρατιωτικά η Τουρκία, για ενίσχυση των Τουρκοκυπρίων εξτρεμιστών, και με την πολεμική της αεροπορία βομβάρδισε ολόκληρη την περιοχή, από τον Ξερό και το Καραβοστάσι μέχρι τον Πύργο, προξενώντας θύματα και καταστροφές. Η κρίση που δημιουργήθηκε τότε έφερε στα πρόθυρα του πολέμου και την Ελλάδα και την Τουρκία.

 

Άλλες γενικές πληροφορίες: Σε παλαιούς χάρτες η περιοχή της Τηλλυρίας παρουσιάζεται να ανήκει στην επαρχία της Λαπηθίας (μια από τις 4 του νησιού), ενώ σε μερικούς τμήμα της φαίνεται να ανήκει στην επαρχία της Παφίας. Σε άλλους χάρτες, όπου η Κύπρος παρουσιάζεται χωρισμένη σε 10 ή περισσότερα διαμερίσματα, η Τηλλυρία ανήκει στο διαμέρισμα των Σόλων ή, κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, στο διαμέρισμα της Πεντάγυιας. Δεν σημειώνεται όμως η περιοχή με το όνομα Τηλλυρία ή άλλο παραπλήσιο. Η ονομασία της απαντάται σε χάρτες από τα μέσα του 19ου αιώνα και ύστερα, όπως λ.χ. στον χάρτη του Mas Latrie του 1862 (όπου σημειώνεται η περιοχή ως 'Talirgha de Baffo' [= Τηλλυρκά της Πάφου], αλλά σε λανθασμένη θέση). Σαφώς ως 'Tylleria' η περιοχή σημειώνεται στον χάρτη του Henry Kiepert του 1877 και σε άλλους χάρτες. Η περιοχή χαρτογραφήθηκε για πρώτη φορά ικανοποιητικά από τον Kίτσενερ, λίγο μετά την αγγλική κατάκτηση της Κύπρου.

 

Πολλοί από τους Τουρκοκυπρίους κατοίκους της Τηλλυρίας θα πρέπει να σημειωθεί ότι ήταν Λινοβάμβακοι, δηλαδή Χριστιανοί που κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας εκτουρκίστηκαν φαινομενικά και που τελικά εκτουρκίστηκαν πλήρως. Αξίζει ν' αναφερθεί ότι οι Τουρκοκύπριοι αυτοί μιλούσαν την ελληνική μέχρι και το 1974.

 

Ωραία - πραγματικά μαγευτική - είναι η παραλιακή περιοχή της Τηλλυρίας. Καθ’ όλη της σχεδόν την έκταση η ξηρά ενώνεται απότομα και εντυπωσιακά με τη θάλασσα και σχηματίζει πλήθος μικρούς πανέμορφους κόλπους και άγρια άκρα.

 

Οδόφραγμα του Λιμνίτη

Η περιοχή ήταν απομονωμένη, ιδίως μετά την τουρκική εισβολή του 1974, οπότε αποκόπηκε η πρόσβαση προς την Τηλλυρία μέσω Ξερού.

Τα πρώτα οχήματα που πέρασαν από το οδόφραγμα την ημέρα δοκιμαστικής διάνοιξης του τον Αύγουστο του 2009, ήταν δυο ασθενοφόρα, ένα του κατοχικού καθεστώτος και ένα του ιατρικού Κέντρου Κάτω Πύργου Τηλλυρίας. Το ασθενοφόρο ακολούθησε τη διαδρομή Κάτω Πύργου-Λευκωσίας μέσω Λιμνίτη, Ξερού Ποταμού και Μόρφου. Κατέληξε στο Γενικό Νοσοκομείο Λευκωσίας. Το ασθενοφόρο των κατεχομένων πέρασε στις ελεύθερες περιοχές και κατευθύνθηκε προς τα Κόκκινα. Στη συμφωνία Χριστόφια-Ταλάτ, προβλεπόταν η διαπλάτυνση αυτού του δρόμου. Το όλο έργο, αξίας 4.300.000 ευρώ, χρηματοδοτήθηκε από την Κυπριακή Δημοκρατία, την ΕΕ και τις ΗΠΑ. Ο δρόμος είναι συνολικού μήκους 5,7 χιλιομέτρων και συνδέει τον Κάτω Πύργο με το Λιμνίτη, καθιστώντας πιο προσιτή τη μετάβαση από την Τηλλυρία στη Λευκωσία. Το οδόφραγμα δόθηκε στην κυκλοφορία για χρήση από το κοινό στις 14 Οκτωβρίου 2010. Ανοιξε στη διάρκεια πανηγυρικής τελετής στην οποία παρευρέθησαν ο πρόεδρος της Δημοκρατίας, Δημήτρης Χριστόφιας και ο Τουρκοκύπριος ηγέτης, Ντερβίς Ερογλου, ο Ευρωπαίος Επίτροπος για τη Διεύρυνση, Στέφαν Φούλε, ο Ειδικός Σύμβουλος του ΓΓ του ΟΗΕ για την Κύπρο, Αλεξάντερ Ντάουνερ, ο Αμερικανός πρέσβης στην Κύπρο, Φρανκ Ούρμπανιτς και ο αναπληρωτής Διευθυντής του περιφερειακού γραφείου της UNDP, Χαολιάγκ Ξου.