Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Φαίνεται ότι η ονομασία Τηλλυρία (ή Τιλλυρία ή Τιλλιρία κλπ.) είναι αρχαία, τουλάχιστον των Ρωμαϊκών χρόνων αν όχι των προηγηθέντων   Ελληνιστικών χρόνων. Μάλιστα, κατά μια άποψη, σχετίζεται με την εγκατάσταση στρατιωτικής φρουράς στην περιοχή, κατά δε την παράδοση σχετίζεται με την εγκατάσταση αποίκων.

Ότι η ονομασία της περιοχής είναι αρχαία, συνάγεται συμπερασματικά από μια αναφορά του Πλίνιου για τρία άγονα μικροσκοπικά νησιά στη βορειοδυτική θάλασσα της Κύπρου (θάλασσα της Λυκίας). Ο Πλίνιος (Naturalis Historia, 131), αναφέρει τα νησάκια Ιλλυρίς (Illyris), Τέλενδος (Telendos) και Αττελέβουσα (Attelebussa). Στην προκειμένη περίπτωση ενδιαφέρον παρουσιάζει το νησάκι που λεγόταν Ιλλυρίς (ή μήπως Ιλλιρίς;), που πιθανώτατα είναι η σημερινή Πέτρα του Λιμνίτη. Και είτε το νησάκι πήρε την ονομασία της απέναντι του περιοχής της Κύπρου, είτε η περιοχή πήρε την ονομασία του μικροσκοπικού αυτού νησιού. Φαίνεται πάντως λογικό από την αρχαία ονομασία Ιλλυρίς ή Ιλλιρίς να προήλθε η σημερινή ονομασία της περιοχής, οπότε έχουμε την ονομασία στον τύπο Τιλλυρία (ή ακόμη και Τιλλιρία).

Η εκκλησιαστική παράδοση όμως, που την αναφέρει κι ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός στη Χρονολογική Ιστορία του και που την είχαν αποδεχθεί διάφοροι παλαιότεροι μελετητές, θέλει την ονομασία της περιοχής να σχετίζεται με την εγκατάσταση σ' αυτήν αποίκων κατά τον 4ο μ.Χ. αιώνα. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρεται ότι η αγία Ελένη (μητέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου) όταν πέρασε από την Κύπρο που τη βρήκε αποδεκατισμένη, έστειλε στο νησί για εγκατάσταση κατοίκους από την Τήλο (η Τήλος είναι μικρό ελληνικό νησί της Δωδεκανήσου, μεταξύ Ρόδου και Κω). Μάλιστα η σχέση αυτή της αγίας Ελένης με την περιοχή θεωρήθηκε από πολλούς δεδομένη, έχοντας υπόψιν ότι στην Τηλλυρία υφίστατο μεσαιωνικός οικισμός που έφερε το όνομα της αγίας αυτής. Ωστόσο τούτο δεν αποδεικνύει τίποτα, αφού δεν είναι δυνατό να αποδειχθούν σχέσεις αγίων με όλους τους οικισμούς που φέρουν το όνομα τους. Πάντως θεωρήθηκε ότι από τυχόν εγκατάσταση αποίκων από την Τήλο, η περιοχή ονομάστηκε Τηλ(λ)υρία.   Όμως αν συνέβη αυτό, θα πρέπει να συνέβη κατά το πρώτο μισό του 4ου μ.Χ. αιώνα.   Όμως αντίθετα έχουμε την κατά πολύ προγενέστερη μαρτυρία του Πλίνιου για το νησάκι Ιλλυρίς.

Μια άλλη άποψη υποστηρίζει ότι η ονομασία σχετίζεται και πάλι με εγκατάσταση ξένων αποίκων στην περιοχή, αρχικά στρατιωτικής φρουράς και των οικογενειών των ανδρών της. Σύμφωνα προς την άποψη αυτή οι εγκατασταθέντες ήταν Ιλλυριοί, δηλαδή κάτοικοι της Ιλλυρίας, όπως από την Αρχαιότητα ονομαζόταν περιοχή της δυτικής Βαλκανικής χερσονήσου (σημερινή βόρειος Ήπειρος, Αλβανία και τμήμα της Γιουγκοσλαβίας). Πότε ακριβώς και για ποιους λόγους έγινε η εγκατάσταση Ιλλυριών στην Κύπρο (αν πράγματι έγινε), δεν μπορούμε να γνωρίζουμε. Οι πηγές δεν λένε τίποτα, όμως έγιναν διάφορες υποθέσεις.

Βλέπε λήμμα: Αλβανοί και Κύπρος

Τέλος, μια άλλη άποψη θεωρεί την ονομασία της Τηλλυρίας ως προερχόμενη, ίσως, από την αρχαία ονομασία Τυρρίας (ο). Στην περίπτωση αυτή ορθή γραφή θα ήταν στον τύπο Τυλλιρία. Ο Τυρρίας, άγνωστο τι ήταν, πιθανότατα αποτελούσε ονομασία κάποιας βουνοκορφής ή ποταμού. Αναφέρεται από τον Αριστοτέλη (Περί Θαυμάσιων Ἀκουσμάτων, 43), που γράφει:

... Φασί δέ καί ἐν Κυπρῳ περί τόν καλούμενον Τυρρίαν χαλκόν ὅμοιον γίγνεσθαι...

Δηλαδή:

... Λένε πως και στην Κύπρο, γύρω από τον λεγόμενον Τυρρίαν, παράγεται παρόμοιος χαλκός...

Δεν γνωρίζουμε ούτε καν πού βρισκόταν αυτός ο Τυρρίας στην αρχαία Κύπρο, όμως στην περιοχή της Τηλλυρίας βρίσκονταν αρχαία μεταλλεία χαλκού.   Έχουμε, πάντως, εδώ μια άλλη μαρτυρία, προγενέστερη κι εκείνης του Πλίνιου, για κάποιον Τυρρίαν, που ίσως έδωσε αργότερα την ονομασία Τυλλιρία.

Κατά μία άλλη άποψη, η ονομασία της περιοχής προήλθε από τη λέξη τίλιρος (ο), που σημαίνει τον χωρίς φτερά, τον μαδημένο, κατ’ επέκταση τον φτωχό και μίζερο, λόγω της δεινής θέσης στην οποία βρισκόταν η όλη περιοχή για μεγάλο διάστημα στο παρελθόν. Στην περίπτωση αυτή η ονομασία θα έπρεπε να γραφόταν ως Τιλιρία. Δύο άλλες απόψεις υποστηρίζουν την αρχαιότητα, επίσης, του τοπωνυμίου. Η μία θέλει την ονομασία να προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη τύλος, ή και τύλη, απ’ όπου και οι λέξεις τυλοειδής και τυληρός. Η λέξη τύλος σήμαινε τον κάλο του δέρματος, δερματικό εξόγκωμα, και κατ’ επέκταση και την εδαφική ανωμαλία, δεδομένου του ότι η όλη περιοχή είναι λοφώδης έως και ημιορεινή, με απότομα «εξογκώματα». Σ’ αυτή την περίπτωση η ονομασία θα πρέπει να γράφεται: Τυληρία. Η άλλη άποψη, που κατά τη δική μας γνώμη φαίνεται και η περισσότερο αληθοφανής, είναι ότι η ονομασία είναι φυτώνυμη. Προέρχεται, συγκεκριμένα, από αυτοφυόμενο στην περιοχή μικρό βότανο, αρωματικό και φαρμακευτικό, τον τριγωνίσκο ( Trigonellasp., οικογένεια Ελλοβοκάρπων). Είναι είδος άγριου τριφυλλιού που στην Κύπρο αυτοφύεται σε 9 υποείδη. Ιδίως το υποείδος Trigonellasprunerataαπαντάται αυτοφυόμενο ιδίως στην όλη έκταση της Τηλλυρίας, από την περιοχή του Ξερού μέχρι και την Πόλη Χρυσοχούς. Το φυτό αυτό ήταν ιδιαίτερα γνωστό κατά την Αρχαιότητα, με την ονομασία τήλις και αναφέρεται από αρχαίους συγγραφείς όπως ο Θεόφραστος, ο Ιπποκράτης, ο Διοσκουρίδης, ο Μένανδρος, ο Αθήναιος. Ο Πολύβιος αναφέρει τον τήλινον, τον κατασκευασμένο από τήλιν. Αναφέρονται επίσης παράγωγα του φυτού όπως ο τηλίτης οίνος και το τήλινον μύρον. Τηλινία, συνεπώς, απ’ όπου και Τηλιρία, είναι ονομασία που δηλώνει την περιοχή στην οποία φύεται η τήλις.

Υπάρχουν, συνεπώς, διάφορες θεωρίες ως προς την προέλευση της ονομασίας της Τηλλυρίας. Κατ' ακολουθίαν, υπάρχουν και διαφορετικές ετυμολογίες της και διαφορετικοί τρόποι γραφής της.

Το 2009, κατά τη διάρκεια του πρώτου επιστημονικού συνεδρίου που έγινε στον Κάτω Πύργο με θέμα την Τηλλυρία, ο Άντρος Παυλίδης παρουσίασε μία άλλη εκδοχή ως προς την ονομασία της Τηλλυρίας: ότι πρόκειται για αρχαία ελληνική φυτώνυμη ονομασία, από το φυτό τήλις το οποίο αναφέρουν αρχαίοι συγγραφείς όπως ο Θεόφραστος, ο Ιπποκράτης, ο Διοσκουρίδης, ο Αθήναιος, ο Πολύβιος κ.α. Οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν μάλιστα ότι από το φυτό αυτό παραγόταν και ο «τηλίτης οίνος» αλλά και το «τήλινον μύρον». Το φυτό αυτό είναι σήμερα γνωστό ως Τριγωνίσκος ή Τριγονέλλα (Trigonella) της οικογένειας των Ελλοβοκάρπων, που αυτοφύεται σε 9 υποείδη. Ιδίως το υποείδος Trigonella sprunerata απαντάται και σήμερα αυτοφυόμενο κυρίως στην περιοχή της Τηλλυρίας. Πρόκειται για μικρό βότανο, ποώδες και ετήσιο, αρωματικό και κτηνοτροφικό, είδος άγριου τριφυλλιού.

Σύμφωνα δε προς την ανακοίνωση του Άντρου Παυλίδη, η ονομασία της περιοχής θα πρέπει να γράφεται: Τηλιρία, ως προερχόμενη από το φυτό τήλις.

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια