Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Όλα ξεκίνησαν πριν αρκετά εκατομμύρια χρόνια όταν η Αφρικανική και Ευασιατική πλάκα άρχισαν να κινούνται η μια αντίθετα της άλλης με αποτέλεσμα να συγκρουστούν. Αποτέλεσμα της σύγκρουσης ήταν η ανύψωση του υποθαλάσσιου εδάφους και η εμφάνιση της πρώτης ξηράς που ήταν η ψηλότερη κορυφή του Τροόδους και κατόπιν της ψηλότερης κορυφής του Πενταδαχτύλου. Η διαδικασία αυτή συνεχίστηκε (και συνεχίζεται ακόμα) μέχρι τη δημιουργία της Κύπρου που ξέρουμε σήμερα.  Οπόταν η Κύπρος είναι ένα ωκεάνιο νησί και ποτέ δεν συνδεόταν με άλλη γειτονική χώρα. Πώς όμως μπόρεσαν και έφτασαν εδώ όλα αυτά τα είδη της προϊστορικής και τωρινής βιοποικιλότητας του νησιού μας;

Αμέσως μετά την εμφάνιση της πρώτης ξηράς του Τροόδους και Πενταδαχτύλου άρχισε και η εποίκιση με είδη χλωρίδας και πανίδας.  Έντομα και αράχνες εκατοντάδων διαφορετικών ειδών ταξίδεψαν από τις κοντινές χώρες μέσο αέρα και θάλασσας και έφτασαν στο νησί. Επιπλέοντες κορμοί που ταξίδεψαν από γειτονικές χώρες και έφτασαν εδώ έφεραν διάφορα είδη όπως έντομα, αράχνες, σαλιγκάρια, ερπετά και τρωκτικά. Αποδημητικά πουλιά έφεραν σπόρους διαφόρων ειδών φυτών μέσα στα στομάχια τους από καρπούς που έφαγαν σε άλλες χώρες.

Δύο καταπράσινα νησιά

Φανταστείτε την τότε προϊστορική Κύπρο να αποτελείτε από δύο καταπράσινα νησιά. Η άνοδος συνεχίστηκε και ισχυρές βροχοπτώσεις διάβρωναν τις 2 οροσειρές που τότε ήταν πολύ πιο ψηλές από ότι είναι σήμερα μεταφέροντας τεράστιες ποσότητες ιζημάτων δημιουργώντας την Μεσαορία και την τελική εικόνα της Κύπρου.

Κατά την πλειστόκαινο περίοδο και περίπου πριν 250.000 χρόνια η στάθμη της θάλασσας ήταν κατά 100-120 μέτρα περίπου χαμηλότερη από την σημερινή. Υπολογίζεται ότι κατά τη διάρκεια των παγετώνων του Πλειστοκαίνου, λόγο συσσώρευσης των νερών στους πόλους η Κύπρος απείχε από την πλησιέστερη ξηρά (τον κόλπο Αλεξανδρέττας) περίπου 30 χιλιόμετρα με αβαθή νερά και με πολλά ενδιάμεσα νησάκια. Τότε ήταν που κατάφεραν και έφτασαν μεγάλα φυτοφάγα θηλαστικά ζώα με κολυμβητικές ικανότητες στο νησί μας. Τα ζώα αυτά είναι ιπποπόταμοι (Phanourios minutus), ελέφαντες (E. Cypriotes, σε κανονικό μεγάλο μέγεθος), η μοσχογαλή, μερικά είδη τρωκτικών (Μυγαλή, Ακανθοποντικός), χελώνες ξηράς, χελώνες γλυκού νερού και ερπετά.

Το μοναδικό σαρκοφάγο

H Πλειστοκαινική πανίδα της Κύπρου, όπως και όλων των νησιών της Μεσογείου (Κρήτη, Σαρδηνία, Ρόδος, Τήλος, Κορσική, Σικελία), χαρακτηρίζεται ως μη ισορροπημένη, εξαιτίας της απουσίας των σαρκοφάγων ζώων. Στην Κύπρο το μοναδικό σαρκοφάγο ζώο του Πλειστοκαίνου είναι ένα είδος Μοσχογαλής (Geneta plesictοides). Μικρό σαρκοφάγο σε μέγεθος μικρότερο από γάτα, που τρεφόταν με έντομα, σαύρες, πουλιά και τρωκτικά. Τα φυτοφάγα ζώα είναι εξαίρετοι κολυμβητές, σε αντίθεση με τα μεγάλα σαρκοφάγα.

Η πάροδος των χρόνων και η απουσία μεγάλων αρπαχτικών ζώων που θα κρατούσαν τις ισορροπίες, είχε ως αποτέλεσμα τον ανεξέλεγκτο υπερπληθυσμό των ζώων αυτών που άρχισαν να αντιμετωπίζουν έλλειψη τροφής. Το αποτέλεσμα ήταν να ενεργοποιηθεί στα ζώα ένας βιολογικός μηχανισμός που είχε ως αποτέλεσμα τα ζώα να μικρύνουν δραματικά, και αυτό ονομάζεται νησιώτικος νανισμός. Αιτίες του νανισμού και του γιγαντισμού στα νησιώτικα οικοσυστήματα είναι η μικρή έκταση των νησιών σε σχέση με τις ηπειρωτικές περιοχές, οι μειωμένες πηγές τροφής λόγο υπερπληθυσμού, η απουσία εχθρών (θηρευτών), η μείωση της γονιδιακής δεξαμενής και η ενδογαμία.

Οι κυπριακοί ελέφαντες και οι ιπποπόταμοι των μερικών τόνων σε βάρος μετά την επίδραση του νανισμού είχαν μήκος μέχρι 1,5 μέτρο και 75 εκατοστά ύψος και με βάρος περίπου 200 με 250 κιλά. Το μικρό μέγεθος, τους έδωσε μεγαλύτερη ευκινησία και προσαρμοστικότητα στο σχετικά ορεινό και ημιορεινό κυπριακό περιβάλλον και στις περιορισμένες πηγές τροφής. Ακόμα ένα θαύμα της φύσης και τις εξέλιξης των ειδών. Ο μόνος σκοπός του νανισμού ήταν η επιβίωση των ζώων και η διαιώνιση του είδους.

Με την πάροδο των χιλιάδων χρόνων και λόγω της απομόνωσης τους στο νησιώτικο περιβάλλον, τα ζώα αυτά εξελιχθήκαν σε ενδημικά ζώα της Κύπρου, και όταν λέμε ενδημικά ζώα της Κύπρου σημάνει ότι αυτά τα ζώα ζούσαν στην Κύπρο και πουθενά αλλού στον κόσμο. Η πρώτη αναφορά για την ύπαρξη των ζώων αυτών στην Κύπρο έγινε από την βρετανίδα παλαιοντολόγο Ροδοθεα Μπέιτς το 1903. Μέχρι στιγμής έχουν αναφερθεί στην Κύπρο περίπου 40 θέσεις με οστά νάνων ιπποπόταμων και νάνων ελεφάντων με συντριπτική πλειοψηφία τα οστά των ιπποπόταμων. Μερικές από τις κυριότερες θέσεις εύρεσης απολιθωμάτων των ζώων αυτών είναι μια παραλιακή περιοχή στην κατεχόμενη Ακανθού, η περιοχή Δρακοντοβούναρο στον κατεχόμενο Κορμακίτη, η θέση στο κατεχόμενο χωριό Λιβερά, ο Βουκουλόσπηλιος στο κατεχόμενο χωριό Δίκωμο, η θέση στον κατεχόμενο Άγιο Γεώργιο Κερύνειας, η θέση στο Ακρωτήρι, Ξυλοφάγου, Αγία Νάπα και Χλώρακα. Όλες αυτές οι θέσεις ήταν τότε σπήλαιά τα οποία τώρα έχουν καταρρεύσει και τα οστά που βρίσκονται εκεί είναι από εκατοντάδες ζώα. Τα παλιά χρόνια οι άνθρωποι πίστευαν ότι τα κόκαλα αυτά ανήκαν σε αγίους που μόνασαν στα σπήλαια αυτά και έκτιζαν μάλιστα και εκκλησίες που υπάρχουν και σήμερα. Προπολεμικά στην θέση στον Άγιο Γεώργιο Κερύνειας που έκτισαν και την εκκλησιά του Άγιου Φανουρίου οι άνθρωποι πήγαιναν και έπιαναν τα κόκκαλα των ιπποπόταμων τα κονιορτοποιούσαν και τα έτρωγαν πιστεύοντας ότι έχουν θεραπευτικές ιδιότητες.

Περιοχή Ξυλοφάγου

Ένας πολύ σημαντικός χώρος με οστά είναι αυτός που βρίσκετε στην παραλιακή περιοχή Ξυλοφάγου. Στην περιοχή αυτή έχουν βρεθεί οστά ιπποπόταμων, ελεφάντων, μοσχογαλής , αρπακτικών πουλιών , χελώνας γλυκού νερού και χελώνας ξηράς. Μετά από προσωπικές μου εκτιμήσεις ο χώρος αυτός δεν συνδέεται  με παρουσία ανθρώπου καθώς φαίνεται να είναι πέραν των 100.000 χρονών δηλαδή πολύ πριν την παρουσία των ανθρώπων στο νησί. Το σημαντικό του χώρου αυτού είναι ότι τα οστά των ελεφάντων είναι πολύ πιο πολλά από αυτά των ιπποπόταμων. Τα οστά των ελεφάντων είναι σπάνια και πάντα υπερτερούσαν κατά πολύ τα οστά των ιπποπόταμων ενώ εδώ συμβαίνει το αντίθετο. Πολύ πιθανόν ο χώρος αυτός να ήταν μια μεγάλη λίμνη όπου τα ζώα αυτά να κατέφευγαν εκεί για να πιούν νερό. Τους καλοκαιρινούς μήνες το νερό συρρικνωνόταν και τα ζώα στην προσπάθεια τους να φτάσουν στο νερό να κολλούσαν στην λάσπη με αποτέλεσμα τον θάνατο τους. Ιδιαίτερο επιστημονικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι χαυλιόδοντες , τα δόντια και τα οστά των ελεφάντων που βρέθηκαν εκεί. Τα νέα ευρήματα των ελεφάντων επιβεβαιώνουν ότι ο Elephas sp. είναι διαφορετικό είδος από τον E. cypriotes. Το μέγεθός του είναι πάλι Νάνας μορφής (600 κιλά) αλλά κατά πολύ μεγαλύτερο από τον Elephas cypriotes (200 κιλά). Ποια όμως η σχέση του με τον E. cypriotes; Αποτελεί προγονική του μορφή ή όχι; Αν αποτελεί προγονική μορφή του E. cypriotes τότε είναι ο συνδετικός (ενδιάμεσος) κρίκος που συνδέει τα μεγαλόσωμα ζώα με τα νάνα ζώα, αλλά τα οστά των πρώτων μεγαλόσωμων ζώων με βάρος μερικούς τόνους δεν έχουν βρεθεί ακόμα, που είναι; Ποια είναι η ακριβή ηλικία των ευρημάτων; Χρονολογήσεις για τον E. cypriotes έχουν δείξει ηλικία των ευρημάτων Ανώτερο Πλειστόκαινο. Η όλη υπόθεση χρίζει επιστημονικής μελέτης και ελπίζουμε σύντομα να έχουμε τα επιστημονικά πορίσματα που θα δώσουν φως σε ακόμα ένα κομμάτι τις προϊστορίας του τόπου μας.

Ζούσαν αποκλειστικά από το κυνήγι και τη φύση

Τα ζώα αυτά έζησαν ανενόχλητα στην Κύπρο για χιλιάδες χρόνια μέχρι που οι πρώτοι νεολιθικοί άνθρωποι (Homo sapiens) άρχισαν να έρχονται και να εποικούν το νησί από τις γειτονικές χώρες περίπου πριν 12 χιλιάδες χρόνια (αρχή νεολιθικής περιόδου). Οι Homo sapiens (εμείς) πρωτοεμφανίστηκαν στην αφρικανική ήπειρο πριν 200.000 χρόνια και σιγά σιγά κατέκτησαν και εποίκισαν όλες τις ηπείρους του πλανήτη μας εκτοπίζοντας και αφανίζοντας όλα τα άλλα είδη (του γένους Homo) ανθρώπων. 

Οι άνθρωποι τότε ήταν κυνηγοί τροφοσυλέκτες, δηλαδή ζούσαν αποκλειστικά από το Κυνήγι και την φύση και πιθανόν να κυνήγησαν τα ζώα αυτά μέχρι τελικού αφανισμού, αν και αυτό δεν έχει ακόμα αποδειχθεί επιστημονικά αλλά η εξαφάνιση των ζώων αυτών συμπίπτει χρονολογικά με την άφιξη των πρώτων ανθρώπων στο νησί.

Με την πάροδο των αιώνων οι νεολιθικοί άνθρωποι πλήθαιναν στο νησί και η φύση δεν μπορούσε πλέον να τους εξασφαλίζει τροφή οπόταν άρχισαν τις πρώτες καλλιέργειες εξημερωμένων φυτών, έφερε επίσης από τις γειτονικές χώρες με σχεδίες διάφορα είδη ζώων για εκτροφή. Τα ζώα αυτά είναι ένα είδος άγριας αγελάδας , αίγαγρος, πρόβατο , χοίρος , αλεπού , αγρινό , και το ελάφι Dama mesopotamica. Πολύ αργότερα έφεραν και τους γάτους που τους είχαν ως κατοικίδια και πολύ πιθανόν να τους είχαν για να τρώνε τα τρωκτικά που τους κατέστρεφαν τις σοδιές. Έφεραν επίσης και το άλογο που αποτέλεσε σταθμό για τους νεολιθικούς ανθρώπους που το χρησιμοποιούσαν για μετακίνηση και μεταφορά αγαθών.

Μερικά από αυτά τα ζώα είχαν ξεφύγει από τον άνθρωπο και επανήλθαν στην άγρια τους κατάσταση. Τα ζώα αυτά είναι το αγρινό και η αλεπού τα όποια υπάρχουν και σήμερα. Επίσης ένα από αυτά είναι και το κόκκινο ελάφι (Dama mesopotamica) το όποιο υπήρχε στο νησί και εξαφανίστηκε πριν 500 χρόνια λόγω ανελέητου κυνηγιού. 

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ