Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Εάν τα μνημεία στον δημόσιο χώρο αποτελούν εργαλείο διαμόρφωσης της συλλογικής μνήμης ή αφήγησης ενός κομβικού ιστορικού γεγονότος, τότε στην περίπτωση της Κύπρου η δημόσια τέχνη ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό με τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης του Απελευθερωτικού Αγώνα της Εθνικής Οργάνωσης Κυπρίων Αγωνιστών (ΕΟΚΑ), μεταξύ των ετών 1955 και 1959. Ο αντιαποικιακός ένοπλος Αγώνας, οργανωμένος σε πολιτικό και στρατιωτικό επίπεδο και έχοντας ως στόχο τη διευκόλυνση των διπλωματικών συζητήσεων των Ελλήνων της Κύπρου με τη Βρετανία για την επίτευξη του στόχου της Ένωσης, αποτέλεσε τη σημαντικότερη σελίδα της νεότερης ιστορίας του νησιού. Ως εκ τούτου, ο Αγώνας αποτέλεσε συνεχή πηγή τροφοδότησης της δημόσιας τέχνης, η οποία με τη σειρά της επιχείρησε να ανασυνθέσει και να διατηρήσει στη μνήμη τις πολλές και διαφορετικές πτυχές του, πρωτίστως τον ένδοξο, ηρωικό και συλλογικό του χαρακτήρα.

 

Η προβολή του Αγώνα στη δημόσια τέχνη δεν γίνεται μόνο μέσω προτομών ή ανδριάντων· ογκώδη και εντυπωσιακά σύνθετα δημιουργήματα επιστρατεύονται, επίσης, για να παρουσιάσουν τον χαρακτήρα της αντιαποικιακής σύγκρουσης με τη Βρετανία, συνδυάζοντας αρμονικά στοιχεία της σύγχρονης τέχνης και αρχιτεκτονικής. Η προβολή του Αγώνα της ΕΟΚΑ στη δημόσια τέχνη χαρακτηρίζεται ακόμη από τη γεωγραφική διασπορά των μνημείων, τόσο σε αστικά κέντρα όσο και στην ύπαιθρο. Το στοιχείο αυτό αντανακλά, από μια διαφορετική οπτική, τη διείσδυση του Αγώνα στην ίδια την κοινωνία, στις πόλεις και στα χωριά. Η ΕΟΚΑ πέτυχε να «στρατολογήσει» στους κόλπους της τους απλούς ανθρώπους (άνδρες, γυναίκες και νέους), οι οποίοι με όσα μέσα διέθεταν υποβοηθούσαν τον Αγώνα ποικιλοτρόπως (π.χ., μεταφορά οπλισμού και εκρηκτικών μηχανισμών, σημειωμάτων και επιστολών, διανομή φυλλαδίων, απόκρυψη και μεταφορά ανταρτών και παθητική αντίσταση). Ήταν, επομένως, μια σελίδα στην ιστορία της Κύπρου η οποία σημάδεψε ανεξίτηλα τη συλλογική μνήμη.

 

Τα δημόσια μνημεία είναι συνήθως το αποτέλεσμα συλλογικής ή ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Αποτελούν υπόμνηση και αφήγηση ενός γεγονότος ή της δράση μιας σημαντικής προσωπικότητας και εξυπηρετούν την ανάγκη δημιουργίας αυτοσυνείδησης στον χώρο. Ο κυπριακός Αγώνας ήταν ο κύριος άξονας της θεματικής των δημοσίων μνημείων κατά την πρώτη δεκαετία της ανεξαρτησίας της Κύπρου, επειδή λειτουργούσε ως ένα μέσο καλλιέργειας ιστορικής συνείδησης και ταυτότητας για το νεότευκτο κράτος. Τη δεκαετία του 1960 και 1970 η ανέγερση μνημείων (ιδιαιτέρως προς τιμήν των ηρώων του Αγώνα) και τα αποκαλυπτήρια τους προσέλκυαν το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης, αποτελώντας ταυτόχρονα πεδίο προώθησης πολιτικών θέσεων στις μάζες και τυγχάνοντας ευρείας κάλυψης από τον Τύπο. Οι δαπάνες των περισσότερων μνημείων καλύπτονταν συνήθως από εράνους και εισφορές του κυπριακού λαού. Χιλιάδες κόσμου συγκεντρώνονταν στα αποκαλυπτήρια των μνημείων στα οποία συνήθως παρίστατο ως κύριος ομιλητής ο Πρόεδρος Μακάριος. Επομένως, η δημόσια τέχνη των μνημείων του Αγώνα παρουσιάζει πολλαπλές λειτουργίες κατά την πρώτη περίοδο της ανεξαρτησίας. Ήταν ένα μέσο προώθησης πολιτικής ρητορικής και προπαγάνδας, διαμόρφωσης ταυτότητας και, την ίδια στιγμή, αφήγησης της ιστορίας στη δημόσια και ιδιωτική σφαίρα.

 

Σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτής της τάσης επιτέλεσαν οι φορείς που ανέλαβαν την πρωτοβουλία ανέγερσης μνημείων. Στην περίπτωση των μνημείων του Αγώνα, οι φορείς εντοπίζονται σε διάφορα επίπεδα: κυβερνητικό, συλλογικό και ιδιωτικό. Όπως και σήμερα, τα δημόσια μνημεία του Αγώνα ήταν απότοκο συντονισμένων ενεργειών από τοπικές οργανώσεις, συλλόγους, κοινοτικά συμβούλια, δήμους, ad hoc επιτροπές, ιδιώτες και συγγενείς ηρώων. Η θεσμοθέτηση, ωστόσο, και ίδρυση φορέα για τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης του Αγώνα, του Συμβουλίου Ιστορικής Μνήμης Αγώνα ΕΟΚΑ (1955-59) (ΣΙΜΑΕ), στις 26 Μαρτίου 1993 ήταν κομβικής σημασίας για την προβολή του μέσω της δημόσιας τέχνη. Η τουρκική εισβολή, η προσφυγιά και ο ξεριζωμός του 1974 ανέκοψαν βίαια (για ένα διάστημα) την παραγωγή δημοσίων μνημείων γύρω από τον Αγώνα, ενώ σημαντικός αριθμός έργων που φιλοτεχνήθηκαν πριν το 1974 στις κατεχόμενες περιοχές απωλέσθηκε και καταστράφηκε. Ο Αγώνας της ΕΟΚΑ βρέθηκε ξανά στο επίκεντρο της δημόσιας τέχνης από τα τέλη της δεκαετίας του 1980/μέσα της δεκαετίας του 1990 και εντεύθεν. Σε αυτή την περίοδο ανεγέρθηκαν τα περισσότερα μνημεία του Αγώνα, αλλά και τα πρώτα ηρώα.

 

Κομβικής σημασίας για την επαναφορά της μνημειακής συνείδησης μετά την τουρκική εισβολή ήταν η συνεισφορά του κράτους και των εκάστοτε κυβερνήσεων, μέσω της οικονομικής στήριξης ιδιωτικών και κοινοτικών πρωτοβουλιών για φιλοτέχνηση μνημείων, ανδριάντων ή προτομών προς τιμήν αγωνιστών και ηρώων της ΕΟΚΑ. Το ζήτημα της εξεύρεσης πόρων για την ολοκλήρωση των μνημείων ανέστειλε αρκετές πρωτοβουλίες που είχαν αναληφθεί κατά καιρούς για τη φιλοτέχνηση προτομών και ανδριάντων στα πρώτα χρόνια της κυπριακής ανεξαρτησίας. Από το 1984 μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980, η κρατική χρηματοδότηση προερχόταν από τον τακτικό προϋπολογισμό του κράτους με έγκριση του Υπουργικού Συμβουλίου (Κεφ. 72.05^Α «Πολιτιστικαί και Άλλαι Υπηρεσίαι» Εθνικοαπελευθερωτικός Αγών 1955-59, Άρθρο 819 «Ανέγερσις Μνημείων δι’ αγωνιστάς της ΕΟΚΑ 1955-59») και στη συνέχεια από τον προϋπολογισμό του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού και των Πολιτιστικών Υπηρεσιών, μέσω κονδυλίου για τον Αγώνα της ΕΟΚΑ. Το ΣΙΜΑΕ, μέσω ετήσιου κρατικού χορηγήματος, είχε τη δυνατότητα να στηρίξει οικονομικά τη δημιουργία δεκάδων μνημείων σε πολλά σημεία της Κύπρου, καθώς και την αναστήλωση ή και κατασκευή νέων μνημειακών χώρων, προσδίδοντας στη δημόσια γλυπτική νέες διαστάσεις και θεματικές, και ενδυναμώνοντας την ιστορική μνήμη του Αγώνα.

 

Ο αριθμός των μνημείων του Αγώνα που σήμερα εκτίθενται σε δημόσιους χώρους της Κύπρου είναι εντυπωσιακός. Από το 1961 (έτος ανέγερσης του πρώτου μνημείου για την ΕΟΚΑ) μέχρι και σήμερα, υπολογίζεται ότι ο αριθμός των δημοσίων μνημείων που είτε δημιουργήθηκαν για να τιμήσουν συγκεκριμένες προσωπικότητες και πτυχές του Αγώνα είτε αποτίουν φόρο τιμής σε πεσόντες, μεταξύ των οποίων και σε αγωνιστές της ΕΟΚΑ, είναι τουλάχιστον 190. Στον αριθμό αυτό συμπεριλαμβάνονται και εκτεταμένοι μνημειακοί χώροι. Θα ήταν αδύνατον σε μερικές μόνο σελίδες να αναδείξουμε το ιστορικό και την καλλιτεχνική σημασία όλων των δημοσίων μνημείων. Επί του παρόντος, θα αρκεστούμε σε μια ενδεικτική ομαδοποίηση των γλυπτικών απεικονίσεων και στην καταγραφή σημαντικών μνημειακών έργων, όπως τα δημόσια γλυπτά της πρώτης περιόδου (1960-1974), τις απεικονίσεις σημαντικών προσώπων του Αγώνα και τους σύνθετους μνημειακούς χώρους.

 

Στους πίνακες 1-3 καταγράφονται ενδεικτικά 97 από τα μνημεία του Αγώνα, με βάση το έτος και την τοποθεσία ανέγερσης, ενώ σημειώνονται επίσης ο φορέας ανέγερσης και ο καλλιτέχνης. Από το σύνολο των 190 περίπου μνημείων, 29 είναι ανδριάντες (βλ. ενδεικτικά πίνακα 1), περίπου 89 προτομές (εκ των οποίων 3 αποδίδουν γυναικείες προσωπικότητες και 1 είναι αφιερωμένη στην Αγωνίστρια της Πιτσιλιάς – βλ. πίνακα 2), περισσότερα από 30 είναι σύνθετα μνημειακά έργα (σύνθετη δημόσια τέχνη με ανάγλυφα, προτομές, μετάλλια – βλ. πίνακα 3) και 4 ηρώα (βλ. πίνακα 4).

Πίνακας 1: Ανδριάντες προς τιμήν ηρώων του Αγώνα της ΕΟΚΑ 1955-59

Πηγή: Βάση δεδομένων ερευνητικού προγράμματος Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου, «Κύπρος: χώροι τέχνης, τόποι μνήμης», https://kypseli.ouc.ac.cy/handle/11128/403 και http://publicart.ouc.ac.cy.

 

 

	Ανδριάντας	Τοποθεσία	Φορέας	Εικαστικός	Έτος ανέγερσης
1.	Μάρκου Δράκου	Λευκωσία	ΣΕΚ	Ανδρέας Σαββίδης	1962
2.	Ανδρέα Πατσαλίδη και Χαράλαμπου Πεττεμερίδη	Καννάβια	Επιτροπή Ανέγερσης Μνημείου, ΣΙΜΑΕ (συντήρηση)	Λεωνίδας Σπανός	1962/2009
3.	Μιχαλάκη Παρίδη	Λάρνακα	Σύλλογος «Πεζοπορικός»	Κυριάκου Γιώργος	1967
4.	Σάββα Ροτσίδη	Μάμμαρι	Κοινότητα Μάμμαρι		1968
5.	Μιχαήλ Σάββα	Ακάκι	Σωματείο «Ελληνισμός» Ακακίου	Κυριάκου Γιώργος	1972
6.	Πετράκη Κυπριανού	Ορά	Κοινοτικό Συμβούλιο Οράς	Ανδρέας Σαββίδης	1978
7.	Ευαγόρα Παπαχριστοφόρου	Κάτω Αμίαντος	Αθλητικός Πνευματικός «Ευαγόρας» Κάτω Αμιάντου	Λεωνίδας Σπανός	1989
8.	Γρηγόρη Αυξεντίου	Λεμεσός	Παγκύπριο Εθνικολαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΠΕΑΜ)	Λεωνίδας Σπανός/ Γιώργος Μαυρογένης	1989
9.	Πετράκη Κυπριανού	Λάρνακα	Αθλητικό Σωματείο ΕΠΑ, Μητρόπολη Κιτίου	Κυριάκου Γιώργος	1988
10.	Στυλιανού Λένα	Χανδριά	Θρησκευτικό Ορθόδοξο ίδρυμα «Μιχαήλ Αρχάγγελος» Χανδριών	Ανδρέας Σαββίδης	1989
11.	Ευαγόρα Παλληκαρίδη	Πάφος	Σύλλογος «Ευαγόρας Παλληκαρίδης», Πουρούλλης Λουκάς, ομογενής Αφρικής, ευεργέτης σωματείου Ε. Παλληκαρίδης	Νίκος Κοτζιαμάνης	1990
12.	Γρηγόρη Αυξεντίου	Μαχαιράς	Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Χρυσόστομος Α΄	Νίκος Κοτζιαμάνης	1992
13.	Παναγιώτη Τουμάζου	Κακοπετριά	ΣΕΚ, Κοινοτικό Συμβούλιο Κακοπετριάς (Επιτροπή Ανέγερσης Μνημείου Αλέκου Κωνσταντίνου και Παγαγιώτη Τουμάζου), Συμβούλιο Βελτιώσεως Κακοπετριάς	Κυριάκου Γιώργος	1993
14.	Γρηγόρη Αυξεντίου	Καλό Χωριό Λάρνακας	Δήμος Λύσης	Νίκος Κοτζιαμάνης	1994
15.	Αντάρτης ΕΟΚΑ 1955-59	Κρατητήρια Κοκκινοτριμιθιάς		Γιώργος Μαυρογένης
16.	Ιάκωβου Πατάτσου	Λευκωσία	Επιτροπή Ανέγερσης Μνημείου	Συμεωνίδης Χρίστος	1996
17.	Χαράλαμπου Πεττεμερίδη	Λευκωσία (Στρόβολος)	Αθλητικός Σύλλογος «Χαράλαμπος Πεττεμερίδης» Στροβόλου	Κυριάκος Καλλής	1996
18.	Χαρίλαου Μιχαήλ	Λευκωσία (Έγκωμη)	Σωματείο «Ελεύθεροι Σόλοι», Θάσος Σοφοκλέους	Λεωνίδας Σπανός	1997
19.	Χρίστου Τσιάρτα και Ανδρέα Παναγιώτου	Πολύστυπος	Σύνδεσμος Αποδήμου Πολύστυπου	Ανδρέας Σαββίδης	1997
20.	Σωτήρη Τσαγγάρη	Πελένδρι	Επιτροπή Ανέγερσης Ανδριάντων Ηρώων Σ. Τσαγγάρη και Ν. Καρασαμάνη, Σωματείο «Σωτήρη Τσαγγάρη»	Ανδρέας Σαββίδης	1997
21.	Ευαγόρα Παλληκαρίδη	Άγιοι Τριμιθιάς	Επιτροπή Νέων Κοινότητας Αγίων Τριμιθιάς, Κοινοτικό Συμβούλιο Αγίων Τριμιθιάς	Λεωνίδας Σπανός	1999
22.	Γεώργιου Γρίβα Διγενή	Λεμεσός	Ίδρυμα Μνημείου Στρατηγού Γ. Γρίβα Διγενή (Αθήνα)	Θεόδουλος Θεοδούλου	2002
23.	Κυριάκου Μάτση	Λευκωσία (Στρόβολος)	ΣΙΜΑΕ	Ευάγγελος Μουστάκας	2002
24.	Φώτη Πίττα	Φρέναρος	Σύνδεσμος Γονέων Λυκείου Φρενάρους 2005-2007, Σχολική Εφορεία Λυκείου Κοκκινοχωρίων Φώτη Πίττα	Λεωνίδας Σπανός	2006
25.	Στυλιανού Λένα	Λευκωσία (Έγκωμη)	ΣΙΜΑΕ	Συμεωνίδης Χρίστος	2007
26.	Ανδρέα Γεωργίου	Αναρίτα	ΣΙΜΑΕ, οικογένεια Γεωργίου	Λεωνίδας Σπανός	2008
27.	Τάσου Μάρκου	Παραλίμνι	Δήμος Παραλιμνίου	Νίκος Κοτζιαμάνης	2008
28.	Δημητράκη Δημητριάδη	Λάρνακα – Δημ. Σχολείο Καλογερά	Θεοδότου Κυριάκος, αγωνιστής ΕΟΚΑ 1955-59, Σύνδεσμος Γονέων Δημοτικού Σχολείου Καλογερά	Λεωνίδας Σπανός	2009
29.	Κυριάκου Μάτση	Λευκωσία (Λακατάμια)	Εθνικό Σωματείο «Κυριάκος Μάτσης» Λακατάμεια	Λεωνίδας Σπανός	2009

 

Πίνακας 2: Προτομές του Αγώνα της ΕΟΚΑ 1955-59

Πηγή: Βάση δεδομένων ερευνητικού προγράμματος Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου, «Κύπρος: χώροι τέχνης, τόποι μνήμης», https://kypseli.ouc.ac.cy/handle/11128/403 και http://publicart.ouc.ac.cy.

 

	Προτομή	Τοποθεσία	Φορέας	Εικαστικός	Έτος ανέγερσης
1.	Φώτη Πίττα	Φρέναρος	ΠΟΕΔ, Κοινότητα Φρενάρους		1961
2.	Χαράλαμπου Γεωργίου Μούσκου	Παναγιά	Οικογένεια Χ. Γ. Μούσκου	Βάσος Φαληρέας	1961
3.	Ανδρέα Σουρουκλή	Τρούλλοι	Ζήνα Κάνθερ		1962
4.	Κυριάκου Καραολή	Λευκωσία (Αγλαντζιά)	Εθνική Ένωση «Όλυμπος»	Μάριος Γαρυφαλλάκης	1964
5.	Μιχαήλ Κουτσόφτα και Ανδρέα Παναγίδη	Παλαιομέτοχο	Κοινότητα Παλαιομετόχου		1970
6.	Ανδρέα Ζάκου και Γεώργιου Αντωνίου	Ληνού-Φλάσου	Αθλητικός Σύλλογος «Άμυνα»	Γιώργος Κυριάκου	1974
7.	Ανδρέα Αβρααμίδη	Τεμπριά	Επιτροπή Ανέγερσης Μνημείου Ανδρέα Αβρααμίδη (μέλη ΕΟΚΑ 1955-59)		1978
8.	Γρηγόρη Αυξεντίου	Β΄ Τεχνική Σχολή Λεμεσού	Πρωτοβουλία Κρίστης Χαράκη, διευθύντριας Τεχνικής Σχολής, και Καθηγητικού Συλλόγου Τεχνικής Σχολής Β	Χρυσόστομος Περδίος	1988
9.	Γρηγόρη Αυξεντίου	Λάρνακα	Λέσχη Λάιονς Λάρνακας	Φαίδωνας Ποταμίτης	1988
10.	Πανίκου Συμεού	Πάχνα			1990
11.	Γεώργιου Κλεάνθους και Χαράλαμπου Καλαϊτζή	Κάθηκας	Οικογένεια Γεώργιου Κλεάνθους, Κοινότητα Κάθηκα	Κύπρος Περδίος/ Λεωνίδας Σπανός	1990
12.	Αγγελικής Σωτηρίου «Φιλήμων»	Πάνω Κυβίδες	ΓΟΔΗΚ	Νίκος Κοτζιαμάνης	1990
13.	Κυριάκου Μάτση	Λευκωσία (Άγιος Δομέτιος)	Κλαδικό Συμβούλιο Υπαλλήλων Τμήματος Γεωργίας	Ανδρέας Σαββίδης	1994
14.	Ανδρέα Παντελίδη	Λεμεσός	ΣΑΠΕΛ	Θεόδουλος Θεοδούλου	1996
15.	Ηλία Παπακυριακού	Λευκωσία (Έγκωμη)	Επιτροπή ανέγερσης προτομής υπό τον τότε δήμαρχο Έγκωμης Πέτρο Στυλιανού	Λεωνίδας Σπανός	1996
16.	Ουρανίας Κοκκίνου	Λευκωσία (Φανερωμένη)	Ομάδα πρωτοβουλίας ανέγερσης προτομής Ουρανίας Κοκκίνου: Μανώλης Χριστοφίδης, Τάσσος Παπαδόπουλος	Αγγέλικα Κοροβέση	1996
17.	Μιχαλάκη Παρίδη	Βάβλα	ΣΙΜΑΕ	Γιώργος Κυριάκου	1997
18.	Πετράκη Γιάλλουρου	Παραλίμνι	Συντονιστική Επιτροπή Καρπασίας, Σωματείο «Ελεύθερη Ενιαία Καρπασία», Λαογραφικός Όμιλος Ριζοκαρπάσου, Σωματείο «Το Ριζοκάρπασον», Αθλητική Ένωση Νέων «Καρπασία» Ριζοκαρπάσου	Θεόδουλος Θεοδούλου	1999
19.	Γεώργιου Νικολάου και Στέλιου Τριταίου	Κάτω Πύργος	Ελένη Τριταίου, ΣΙΜΑΕ	Γιώργος Καλακαλλάς	2000
20.	Μιχαήλ Κουκκή και Ανδρέα Δημητρίου	Άγιος Μάμας	ΣΙΜΑΕ	Φίλιππος Γιαπάνης	2000
21.	Φώτη Πίττα	Άχνα		Χάρης Ευαγγέλου	2001
22.	Χρίστου Κκέλη και Γιώργου Μιχαήλ	Κισσόνεργα	ΣΙΜΑΕ	Γιώργος Καλακαλλάς	2002
23.	Ανδρέα Ονησιφόρου	Κολόσι	Σωματείο «Ανδρέας και Νίκος Ονησιφόρου»	Φίλιππος Γιαπάνης	2002
24.	Αλέκου Κωνσταντίνου και Παναγιώτη Τουμάζου	Κακοπετριά	ΣΙΜΑΕ, Κοινοτικό Συμβούλιο Κακοπετριάς	Φίλιππος Γιαπάνης	2005
25.	Μιχαήλ Κουτσόφτα και Ανδρέα Παναγίδη	Λύκειο Παλαιομετόχου	Επιτροπή Διατήρησης Μνήμης	Χρίστος Συμεωνίδης	2005
26.	Αρχιεπισκόπου Μακάριου Γ' και Γεώργιου Γρίβα Διγενή	Λευκωσία (ΣΙΜΑΕ)	ΣΙΜΑΕ	Λεωνίδας Σπανός	2005
27.	Νίτσας Χατζηγεωργίου	Λευκωσία (Σωματείο ΕΝΑΔ)		Λεωνίδας Σπανός	2005
28.	Νίκου Σοφοκλέους	Πάχνα		Φίλιππος Γιαπάνης	2006
29.	Ευαγόρα Παλληκαρίδη	Πάφος	Λουκάς Πουρούλλης, Κύπριος ομογενής και ευεργέτης Συλλόγου «Ευαγόρας Παλληκαρίδης»	Νίκος Κοτζιαμάνης	2006
30.	Αρτέμη Φραντζέσκου και Τουμάζου Τουμάζου	Αθηένου	Αγωνιστές ΕΟΚΑ 1955-59 Αθηένου	Φίλιππος Γιαπάνης	2008
31.	Ανδρέα Ζάκου	Παγκύπριο Γυμνάσιο	Οικογένεια Α. Ζάκου, ΣΙΜΑΕ	Λεωνίδας Σπανός	2008
32.	Ανδρέα Γεωργίου	Διερώνα	ΣΑΠΕΛ	Θεόδουλος Θεοδούλου
33.	Ευαγόρα Παλληκαρίδη	Περιστερώνα Χρυσοχούς (περιοχή Αετοφωλιάς)	ΣΙΜΑΕ

 

Πίνακας 3: Μνημεία Αγώνα ΕΟΚΑ 1955-59

Πηγή: Βάση δεδομένων ερευνητικού προγράμματος Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου, «Κύπρος: χώροι τέχνης, τόποι μνήμης», https://kypseli.ouc.ac.cy/handle/11128/403 και http://publicart.ouc.ac.cy.

 

	Μνημείο	Τοποθεσία	Φορέας	Εικαστικός	Αρχιτέκτονας	Έτος ανέγερσης
1.	Μνημείο Φώτη Πίττα	Λευκωσία (Πανεπιστήμιο Κύπρου)	Παιδαγωγική Ακαδημία	Νίκος Δυμιώτης		1961
2.	Μνημείο Αγωνιστών ΕΟΚΑ 1955-59	Παλαιχώρι	Ζήνα Κάνθερ	Θεόδωρος Βασιλείου		1961
3.	Μνημείο Κυπρίας Μάνας και Αγωνιστών ΕΟΚΑ 1955-59	Παλαιχώρι	Αθλητικός Πνευματικός Όμιλος ΑΠΟΠ, Ζήνα Κάνθερ, Πολύκαρπος Γιωρκάτζης	Θεόδωρος Βασιλείου/Άνδρος Καζαμίας (συντήρηση)		1961
4.	Μνημείο Χρίστου Κκέλη και Γιώργου Μιχαήλ	Κισσόνεργα	Ζήνα Κάνθερ	Ανδρέας Σαββίδης		1962
5.	Μνημείο πεσόντων μαθητών Γυμνασίου Πάφου κατά τον Αγώνα της ΕΟΚΑ 1955-59	Πάφος	Γυμνάσιο Πάφου (Πρωτοβουλία Γυμνασιάρχη Παύλου Παυλίδη)	Λουκία Γεωργαντή		1962
6.	Μνημείο Αγωνιστών ΕΟΚΑ 1955-59 (Ελευθερίας)	Λάρνακα	Λέσχη Λάιονς Λάρνακα, Λέσχη Σαλίνα Λάρνακας-Αμμοχώστου, Δήμος Λάρνακας	Νίκος Γαρυφαλλάκης		1965
7.	Μνημείο πεσόντων μαθητών Παγκυπρίου Γυμνασίου	Λευκωσία	Καθηγητικός Σύλλογος Παγκυπρίου Γυμνασίου (1959)	Νίκος Δυμιώτης		1965
8.	Μνημείο Μιχαλάκη Καραολή	Λευκωσία	ΠΑΣΥΔΥ	Αθανάσιος Μηνόπουλος		1967
9.	Μνημείο Κυριάκου Νικολάου και Χριστόδουλου Καννάουρου	Κυπερούντα	Συντονιστική Επιτροπή Κυπερούντας	Αρέστης Στασή		1970
10.	Μνημείο Αγώνα ΕΟΚΑ 1955-59 (Μνημείο Ελευθερίας)	Λευκωσία (προμαχώνας Ποδοκάταρο)	Κυπριακή Δημοκρατία – Πρόεδρος Μακάριος	Ιωάννης Νοταράς	Πεύκιος Γεωργιάδης	1974
11.	Μνημείο Ηρώων Αναφωτίδας	Αναφωτίδα	Χωριτική Αρχή Αναφωτίδας	Χρυσόστομος Περδίος		1982;
12.	Μνημείο Αγωνίστριας Πιτσιλιάς	Αγρός	Επιτροπή ανέγερσης μνημείου - αγωνιστές ΕΟΚΑ 1955-59	Χρίστος Συμεωνίδης		1998
13.	Μνημείο Αριστείδη Χαραλάμπους	Πεδουλάς	Οικογένεια Α. Χαραλάμπους, Σύνδεσμος Αποδήμων Πεδουλά			1990
14.	Μνημείο Αγωνιστών ΕΟΚΑ 1955-59 (Δίπτερο Νίκης)	Κακοπετριά	ΣΕΚ, Κοινοτικό Συμβούλιο Κακοπετριάς (Επιτροπή Ανέγερσης Μνημείου Αλέκου Κωνσταντίνου και Παγαγιώτη Τουμάζου), Συμβούλιο Βελτιώσεως Κακοπετριάς, ΣΙΜΑΕ	Γιώργος Κυριάκου		1993
15.	Μνημείο Αντίστασης (Αρχ. Μακαρίου και πεσόντων Παφιτών)	Πάφος	Επιτροπή Ανέγερσης Μνημείου Μακαρίου Γ΄	Απόστολος Φανακίδης		1996
16.	Αλώνι και Αετός Μαχαιρά	Μαχαιράς	Παγκύπρια Ομοσπονδία Εφέδρων Αξιωματικών, Σύνδεσμοι Αγωνιστών ΕΟΚΑ, ΣΕΚ	Γιώργος Κυριάκου		1997
17.	Μνημείο Αχυρώνα Λιοπετρίου	Λιοπέτρι	ΣΙΜΑΕ	Νίκος Κουρούσιης	Μαργαρίτα Δανού	1997
18.	Θάνατος στρατιώτη κατά την ώρα της μάχης	Λευκωσία (Φυλακισμένα Μνήματα)	ΣΙΜΑΕ	Ανδρέας Σαββίδης		1997
19.	Μνημείο Ηρώων Πεδουλά	Πεδουλάς	Οικογένειες Στέλιου Κουδουνάρη και Πάνου Παπακοκκίνου	Αναστάσιος Ράλλης		1999
20.	Μνημείο Πολιτικών Κρατουμένων	Κοκκινοτριμιθιά	Σύνδεσμος Πολιτικών Κρατουμένων, ΣΙΜΑΕ, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού			2002
21.	Μνημείο Σάββα Ροτσίδη	Αγρίδια	Σύλλογος Αποδήμων Αγριδιωτών «Προφήτης Ηλίας», ΣΙΜΑΕ			2002
22.	Μνημείο Μαθητιώσας Νεολαίας	Λεμεσός	Εφορεία Ελληνικών Εκπαιδευτηρίων Λεμεσού 1962-2005	Θεόδουλος Θεοδούλου		2004
23.	Μνημείο Αγωνιστών ΕΟΚΑ 1955-59	Γέρι	Σωματείο «Δικέφαλος» Γερίου, ΣΙΜΑΕ	Φίλιππος Γιαπάνης		2006
24.	Μνημείο Αγωνιστών ΕΟΚΑ 1955-59	Πάφος (Πάρκο Ηρώων ΕΟΚΑ 1955-59)	ΣΙΜΑΕ, Πολιτιστικός Σύλλογος «Ευαγόρας Παλληκαρίδης»			2009
25.	Μνημείο Αγωνιστών ΕΟΚΑ 1955-59	Πάνω Αρόδες	ΣΙΜΑΕ	Φίλιππος Γιαπάνης		2009
26.	Μνημείο Γεώργιου Κουλαππή	Άγιος Μάμας	Κοινοτικό Συμβούλιο Αγ. Μάμα, Σωματείο «Παλιγγενεσία»	Λεωνίδας Σπανός		2009
27.	Μνημείο Αγωνιστών ΕΟΚΑ 1955-59	Νέο Χωριό Πάφου	ΣΙΜΑΕ	Νίκος Μιχαηλίδης		2010
28.	Μνημείο αγωνιστών και πεσόντων	Περιστερώνα Χρυσοχούς	Κοινότητα Περιστερώνας			2010
29.	Μνημείο Γρηγόρης Αυξεντίου «Ελευθερία»	Μέσα Γειτονιά, Λεμεσός	ΣΠΕ Μέσα Γειτονιάς	Φίλιππος Γιαπάνης
30.	Μνημείο Δημητράκη Χριστοδούλου	Ποταμίτισσα	ΣΙΜΑΕ
31.	Μνημείο Ευαγόρα Παλληκαρίδη	Λυσός

 

 

 

Πίνακας 4: Ηρώα του Αγώνα της ΕΟΚΑ 1955-59

Πηγή: Βάση δεδομένων ερευνητικού προγράμματος Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου, «Κύπρος: χώροι τέχνης, τόποι μνήμης», https://kypseli.ouc.ac.cy/handle/11128/403 και http://publicart.ouc.ac.cy.

 

	Ηρώο	Τοποθεσία	Φορέας	Εικαστικός	Αρχιτέκτονας	Χρονολογία τοποθέτησης
1.	Αγωνιστών ΕΟΚΑ 1955-59	Σπήλια-Κούρδαλι	Κοινότητα Σπηλιών, Αθλητικός Σύλλογος «Άρης», οικογένειες αγωνιστών, Σύνδεσμος Αποδήμων Σπηλιών, συναγωνιστές	Λεωνίδας Σπανός	Ανδρέας Μουκτάρης	1991
2.	Απελευθερωτικού Αγώνα  ΕΟΚΑ 1955-59	Δρόμος Κάτω Αμιάντου-Πελενδρίου	ΣΑΠΕΛ, ΣΙΜΑΕ	Λεωνίδας Σπάνος, Ευάγγελος Μουστάκας	Χάρης Φεραίος	1997
3.	Μνημείο Μνήμης και Τιμής ΕΟΚΑ 1955-59	Χλώρακα	ΣΙΜΑΕ, Σύνδεσμοι Αγωνιστών ΕΟΚΑ 1955-59	Νίκος Κουρούσιης, Ευάγγελος Μουστάκας, Θεόδουλος Θεοδούλου,	Μαργαρίτα Δανού	2000
4.	ΕΟΚΑ 1955-59	Αυγόρου	Σύνδεσμος Αγωνιστών ΕΟΚΑ 1955-59 Αυγόρου, ΣΙΜΑΕ	Φίλιππος Γιαπάνης, Χρίστος Συμεωνίδης	Φυλακτής Ιερείδης	2002

 

Μνημεία της πρώτης περιόδου: οι δεκαετίες του 1960 και 1970

Τα πρώτα μνημεία του Αγώνα ανεγέρθηκαν με πρωτοβουλία συνδικαλιστικών οργανώσεων (μέλη των οποίων έπεσαν ηρωικά στον αντιαποικιακό Αγώνα), συλλόγων και συνδέσμων που είχαν άμεση σχέση με ήρωες του Αγώνα, και από τις οικογένειες των ηρώων. Τα δημόσια γλυπτά του Αγώνα της ΕΟΚΑ της πρώτης περιόδου καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την τεχνοτροπία στη δημόσια τέχνη του νησιού, εισάγοντας μοτίβα και έννοιες που απαντούν σε μεταγενέστερα μνημεία του Αγώνα, αλλά και των πεσόντων και αγνοουμένων της τουρκικής εισβολής του 1974. Κύριο χαρακτηριστικό της δημόσιας γλυπτικής την περίοδο 1960-1975 είναι η χρήση στοιχείων από την ελληνική τέχνη της αρχαϊκής περιόδου.

 

Τα πρώτα μνημεία για τον Αγώνα της ΕΟΚΑ ανεγέρθηκαν σε εκπαιδευτικούς χώρους. Μια από τις πρώτες προτομές ανεγέρθηκε το 1960 στην κοινότητα της Παναγιάς στην Πάφο (το πρώτο μνημείο για τον Αγώνα ήταν η αφιερωματική στήλη του Σπύρου Χατζηγιακουμή στην Κυθρέα τον Ιανουάριο του 1960 και η πρώτη προτομή του Γρηγόρη Αυξεντίου στην Αμμόχωστο τον Οκτώβριο του 1960). Στην Πάφο ανεγέρθηκε η μαρμάρινη προτομή του Χαράλαμπου Γεωργίου Μούσκου η οποία βρίσκεται στο προαύλιο του δημοτικού σχολείου της κοινότητας. Ο Μούσκος, γεννηθείς στην Παναγιά της Πάφου το 1932 και εξάδελφος του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄, είναι ο πρώτος αγωνιστής της ΕΟΚΑ ο οποίος σκοτώθηκε σε μάχη με τους Βρετανούς, όταν στις 15 Δεκεμβρίου 1955 έστησε ενέδρα μαζί με τους συναγωνιστές του (Μάρκο Δράκο, Χαρίλαο Μιχαήλ και Ανδρέα Ζάκο) εναντίον Βρετανών στο Μερσινάκι, κοντά στους Σόλους. Εμπνευσμένη από επίγραμμα στον τάφο των Τριακοσίων στις Θερμοπύλες, η επιγραφή στη βάση της προτομής αναφέρει: «Ρήμασι πατρίδος πειθόμενος, προμαχών ελευθερίας έθανεν». Στο πλάι της προτομής αναγράφεται: «Γλύπτης Β. Φαληρέας εποίει και ανέθηκεν εις μνήμην του ήρωος εν έτει 1960».

 

Στην Παιδαγωγική Ακαδημία ανεγέρθηκε το δεύτερο χρονολογικά ανάγλυφο μαρμάρινο μνημείο, προς τιμήν του Φώτη Πίττα. Ο Φώτης Πίττας, δάσκαλος από το Φρέναρος, έπεσε ηρωικά στο Λιοπέτρι, όταν τον Αύγουστο του 1958 οι Βρετανοί περικύκλωσαν και πυρπόλησαν τον αχυρώνα του Παναγιώτη Καλλή, στον οποίον κρυβόταν μαζί με τους συναγωνιστές του Ανδρέα Κάρυο, Χρίστο Σαμάρα και Ηλία Παπακυριακού. Η ανάγλυφη παράσταση παρουσιάζει τον Φώτη Πίττα να στεφανώνεται με δάφνινο στεφάνι από μια γυναικεία φιγούρα, μια Κόρη κατά τα αρχαϊκά πρότυπα. Η γυναίκα θα μπορούσε να ταυτιστεί και με την Αθηνά, καθώς παρουσιάζεται να κρατάει στο αριστερό της χέρι δόρυ. Τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 18 Οκτωβρίου 1961 και το μαρμάρινο έργο φιλοτεχνήθηκε από τον Νίκο Δυμιώτη.

 

Τον επόμενο μήνα, στις 16 Νοεμβρίου, έγιναν τα αποκαλυπτήρια δυο μνημείων στο Παλαιχώρι Ορεινής. Το ένα μνημείο βρίσκεται σε κεντρικό σημείο της κοινότητας και αποτελείται από τρεις μαρμάρινες πλάκες, στερεωμένες σε τοίχο από πέτρα της περιοχής. Οι πλάκες κοσμούνται από τρία ανάγλυφα χάλκινα μετάλλια με τα πορτρέτα των αγωνιστών της κοινότητας: Μιχαλάκη Καραολή, Κυριάκου Μάτση και Νίκου Γεωργίου. Η πρωτοβουλία για την ανέγερση του μνημείου ήταν ιδιωτική και ανήκε στη Ζήνα Κάνθερ. Στην είσοδο, επίσης, του χωριού βρίσκεται το μνημείο της Κύπριας Μάνας και των τριών προαναφερθέντων αγωνιστών της ΕΟΚΑ. Το μνημείο αποτελείται από το υπερμέγεθες γλυπτό μιας γυναικείας καθισμένης φιγούρας (παραπέμποντας σε αιγυπτιακές απεικονίσεις γιγαντιαίων καθισμένων μορφών), η οποία ταυτίζεται με την Κύπρια μάνα, καθώς φέρει την παραδοσιακή κυπριακή αγροτική φορεσιά. Στο βάθρο αναγράφεται στίχος του Άγγελου Σικελιανού από το ποίημα «Αλαφροΐσκιωτος»: «Μάνα φωτιά με βύζαξες κι ειν’ η καρδιά μου αστέρι». Το μνημείο της Κύπριας Μάνας πλαισιώνουν τρία ανάγλυφα μετάλλια με τα πορτρέτα και των τριών τοπικών ηρώων (Καραολής, Μάτσης και Γεωργίου).  Η πρωτοβουλία ανέγερσης του μνημείου ανήκε στον Υπουργό Εσωτερικών Πολύκαρπο Γιωρκάτζη και τον ΑΠΟΠ Παλαιχωρίου και χρηματοδοτήθηκε από τη Ζήνα Κάνθερ.

 

Ένας από τους πρώτους ανδριάντες στην Κύπρο ανεγέρθηκε με πρωτοβουλία της Συνομοσπονδίας Εργατών Κύπρου (ΣΕΚ). Πρόκειται για τον ανδριάντα του Μάρκου Δράκου, ο οποίος βρίσκεται στον κυκλικό κόμβο της Πύλης Πάφου. Ο Μάρκος Δράκος ήταν δραστήριο μέλος της ΣΕΚ από το 1951 και ηγετικό στέλεχος της ΕΟΚΑ (ηγήθηκε των πρώτων επιθέσεων το 1955 εναντίον του Ραδιοφωνικού Σταθμού Λευκωσίας και του Αστυνομικού Σταθμού Πύλης Πάφου, της απόπειρας εναντίον του Βρετανού Κυβερνήτη Άρμιτεϊτζ στο κινηματοθέατρο Παλλάς, καθώς και των ανταρτικών ομάδων της ΕΟΚΑ με το ψευδώνυμο «Λυκούργος»). Τον Ιανουάριο του 1957, η ομάδα του κατέφυγε στην Ευρύχου για ανεφοδιασμό, έπεσε όμως σε ενέδρα των Βρετανών, κατά την οποία ο Μάρκος Δράκος σκοτώθηκε.

 

Ο ορειχάλκινος ανδριάντας φιλοτεχνήθηκε από τον Κύπριο καλλιτέχνη Ανδρέα Σαββίδη, και έχει ύψος 2.10 μέτρα. Στον επιβλητικό ανδριάντα, ο ήρωας παρουσιάζεται με την αντάρτικη στολή της ΕΟΚΑ και με τα χέρια προτεταμένα. Στο δεξί κρατάει τη χειροβομβίδα και είναι έτοιμος να τη ρίξει, ενώ ο δείκτης του αριστερού χεριού δείχνει προς τα εμπρός, αποδίδοντας με αυτή την κίνηση τον ηγετικό ρόλο του Μάρκου Δράκου. Η ΣΕΚ επεξήγησε τους λόγους για τους οποίους ο ανδριάντας φιλοτεχνήθηκε με αυτό τον τρόπο στην εφημερίδα «Εργατική Φωνή» στις 26 Οκτωβρίου 1962: «Το αίσθημα αυτό της ευγνωμοσύνης και της βαθείας εκτιμήσεως του Κυπριακού λαού προς τον Ήρωα είναι που ανήγειρε τον μεγαλοπρεπή χάλκινον ανδριάντα. Μεγαλοπρεπή διότι και η θυσία του ήρωος υπήρξε μεγαλειώδης και χάλκινον διότι σκληρά και άκαμπτος ως μέταλλον υπήρξεν η αγωνιστική φύσις του Δράκου […] Εδώ εις περίοπτον θέσιν θα ίσταται ο ήρως εις την ένυλόν του απεικόνισιν επί του χαλκού εις τον οποίον θα εμφυσά ζωήν η εκτίμησις η αιώνια των Κυπρίων».

Ο ανδριάντας στηρίζεται σε στήλη επενδυμένη με μάρμαρο, η οποία τοποθετήθηκε σε τετράπλευρη κεκλιμένη μαρμάρινη βάση. Στη στήλη αναγράφεται με κόκκινα γράμματα ο στίχος από την πρώτη στροφή του ποιήματος «Ωδή Τετάρτη. Εις Σάμον» του Ανδρέα Κάλβου: «Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία». Στην κεκλιμένη βάση αναγράφεται η επιγραφή: «Μάρκος Κυριάκου Δράκος εγεννήθη εν Λεύκα τη 24.9.1932. Έπεσε μαχόμενος υπέρ πατρίδος και ελευθερίας τη 19^η Ιανουαρίου 1957». Στην πλαϊνή πλάκα αναγράφεται: «Το μνημείον τούτο ανηγέρθη πρωτοβουλία των Ελευθέρων Συνδικάτων Κύπρου (Σ.Ε.Κ.), των οποίων ο Μάρκος Δράκος υπήρξεν ηγετικόν στέλεχος και δι’ εράνων των Ελλήνων Κυπρίων». Όπως αναφέρθηκε κατά τα αποκαλυπτήρια, «τον έρανον ανέλαβε η ΣΕΚ και ανήγειρε η ευγνωμοσύνη του Παγκυπρίου». Ενδιαφέρουσες προεκτάσεις για τον συμβολισμό του μνημείου προκύπτουν από την ομιλία του Προέδρου Μακαρίου κατά την τελετή αποκαλυπτηρίων του ανδριάντα στις 28 Οκτωβρίου 1962: «Η Κύπρος έζησεν από της αυγής της ιστορίας της μέσα εις έναν κόσμο όπου βασικά ιδεώδη υπήρξαν η ελευθερία και η δημοκρατία. Ο ελληνικός πολιτισμός αποτύπωσε τα ιδεώδη αυτά εις μνημεία και έργα πολιτισμού εις την εθνικήν παράδοσιν και την μνήμην του λαού της […] Αυτήν την μνήμην συνεχίζει η θυσία του Δράκου και συμβολίζει ο ανδριάς του […] Λαοί δε οι οποίοι έχουν αναδείξει τοιαύτας μορφάς όπως ο Μάρκος Δράκος, είναι λαοί με απέραντον δυναμισμόν, λαοί οι οποίοι ουδέποτε χάνονται. Με την πεποίθησιν ταύτην προβαίνω εις την αποκάλυψιν του ανδριάντος, τον οποίο αφιερώνει εις την αγήρω μνήμην του ήρωος η αγάπη και το χρέος της Συνομοσπονδίας Εργατών Κύπρου και παραδίδω τούτον εις τας επερχόμενας γενεάς δια να αποτελή αιώνιον σύμβολον αρετής και συνετήν προσήλωσιν προς την ελευθερίαν» (εφημ. «Εργατική Φωνή», 2.11.1962).

 

Τον Μάιο του ίδιου έτους ανεγέρθηκε και η πρώτη προτομή του ήρωα Ευαγόρα Μ. Παλληκαρίδη, ο οποίος ήταν ακόμα μαθητής όταν κατατάχτηκε στις αντάρτικες ομάδες της ΕΟΚΑ και υπήρξε ο τελευταίος απαγχονισθείς από τους Βρετανούς στις 14 Μαρτίου 1957, σε ηλικία μόνο 19 ετών. Η μαρμάρινη προτομή ανεγέρθηκε στη γενέτειρά του, το χωριό Τσάδα της Πάφου, με πρωτοβουλία της οικογένειας του ήρωα. Φιλοτεχνήθηκε από τον Νίκο Γαρυφαλλάκη και τοποθετήθηκε στο προαύλιο της εκκλησίας Παναγίας Χρυσελεούσας. Στη βάση της προτομής αναγράφεται ο γνωστότερος ίσως στίχος από ποίημα του Παλληκαρίδη, το οποίο ο ήρωας έγραψε  κατά τη διάρκεια της δράσης του: «Το εγερτήριο σάλπισμα του ήρωος: ‘Θα πάρω μια ανηφοριά, θα πάρω μονοπάτια, να βρω τα σκαλοπάτια που παν στη Λευτεριά’».

 

Αρκετά χρόνια αργότερα, πλάι στην προτομή του Παλληκαρίδη, ανεγέρθηκε το Μνημείο Πεσόντων της κοινότητας Τσάδας, προς τιμή του Ευγόρα Παλληκαρίδη και των πεσόντων κατά τις διακοινοτικές ταραχές του 1964, Βλαδίμηρου Ηρακλέους και Ανδρέα Χριστοδούλου. Το μνημείο αποτελείται από πέτρινη στήλη με ανάγλυφη παράσταση της μάνας (ή μητέρας-πατρίδας), η οποία κρατά στα χέρια της το άψυχο σώμα του τέκνου της, και φιλοτεχνήθηκε από τον Κώστα Οικονόμου. Στη βάση της στήλης αναγράφεται ο στίχος από το ιταλικό ποίημα του Διονύσιου Σολωμού «Η Ελληνίδα Μητέρα» («La madre greca»): «Πέφτουμε εμείς, το έργο μας για την πατρίδα μένει». Τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 14 Αυγούστου 1998.

 

Μεταξύ των γλυπτών της πρώτης δεκαετίας της ανεξαρτησίας ξεχωρίζει και το μνημείο τιμής για τον ήρωα Μιχαλάκη Καραολή, το οποίο φιλοτεχνήθηκε από τον Ελλαδίτη γλύπτη Θανάση Μηνόπουλο. Ο Μιχαλάκης Καραολής καταγόταν από το Παλαιχώρι, ήταν απόφοιτος της Αγγλικής Σχολής και δημόσιος υπάλληλος. Ανήκε στην ομάδα του Πολύκαρπου Γιωρκάτζη, έλαβε μέρος στη διανομή της πρώτης προκήρυξης του Γρίβα και ανέλαβε βομβιστικές επιθέσεις και μεταφορά οπλισμού στη Λευκωσία. Συνελήφθη το καλοκαίρι του 1955 από τους Βρετανούς και καταδικάστηκε σε θάνατο στις 28 Οκτωβρίου. Απαγχονίστηκε στις 10 Μαΐου 1956. Το μνημείο, το οποίο βρίσκεται στη συμβολή της λεωφόρου Δημοσθένη Σεβέρη με την οδό Ανδρέα Δημητρίου, λίγα μέτρα πιο κάτω από τα γραφεία της Παγκύπριας Συνομοσπονδίας Δημοσίων Υπαλλήλων (ΠΑΣΥΔΥ) και απέναντι από το Υπουργείο Οικονομικών, ανεγέρθηκε με πρωτοβουλία της ΠΑΣΥΔΥ και τα αποκαλυπτήρια του έγιναν στις 28 Οκτωβρίου 1967. Το μνημείο αποτελείται από μαρμάρινο τοίχο χωρισμένο σε τρία μέρη. Το κυρίως γλυπτό βρίσκεται στην κορυφή του κεντρικού μέρους και παρουσιάζει δυο νεαρούς αγωνιστές να πλαισιώνουν το άψυχο σώμα ενός συναγωνιστή τους. Ο νεαρός αγωνιστής με το όπλο χαρακτηρίζεται από έντονη σωματική κίνηση, υποδηλώνοντας την ένταση της αντιστασιακής δράσης του. Το ενδιαφέρον στοιχείο αυτής της γλυπτικής σύνθεσης, όπως επισημαίνει η Δρ Βάγια Καραΐσκου, είναι η ομοιότητα της σύνθεσης με την Πιετά του Μιχαήλ Άγγελου, με τη διαφορά ότι η γυναικεία φιγούρα (που συνήθως παραπέμπει στη μάνα) αντικαθίσταται εδώ από τη φιγούρα του πολεμιστή. Κάτω από τη σύνθεση, το κέντρο του κυρίως μαρμάρινου τοίχου κοσμείται από μετάλλιο με την προσωπογραφία του Μιχαλάκη Καραολή, συνοδευόμενο από τη φράση «Της λευτεριάς και της Ελλάδας πρωτομάρτυρα, η μνήμη αθάνατο σ’ ανάστησε στο βάθρο τούτου, το δρόμο της τιμής να δείχνης στα παιδιά μας». Οι δύο άλλες πλευρές, στα δεξιά και στα αριστερά του κεντρικού μνημείου, κοσμούνται από ανάγλυφα με παραστάσεις που συμβολίζουν τα βάσανα των υπόδουλων Κυπρίων και τον Αγώνα για απελευθέρωση.

 

Παρόμοιο με το γλυπτό στην Παιδαγωγική Ακαδημία είναι και το μνημείο για τους πεσόντες μαθητές του Παγκυπρίου Γυμνασίου κατά τον Αγώνα της ΕΟΚΑ. Το Παγκύπριο Γυμνάσιο αποτέλεσε φυτώρειο καλλιέργειας των ενωτικών προσδοκιών των Ελλήνων Κυπρίων. Το μνημείο αυτό, το πρώτο που ανεγέρθηκε στο προαύλιο του σχολείου, έχει συμβολική σημασία, καθώς παραπέμπει στη δράση της μαθητιώσας νεολαίας. Το μνημείο ανεγέρθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1960 και φιλοτεχνήθηκε από τον Νίκο Δυμιώτη. Η πρωτοβουλία ανήκε στον Σύλλογο Καθηγητών του Παγκυπρίου Γυμνασίου. Η μαρμάρινη στήλη αποδίδει με αρχαϊκή τεχνοτροπία την απόδοση τιμής σε νεαρό. Η γυναικεία αρχαϊκή μορφή, συμβολίζοντας τη δόξα και τη νίκη, κρατάει δάφνινο στεφάνι με το οποίο ετοιμάζεται να στεφανώσει το αγόρι. Μια γυναίκα κρατάει από τους ώμους το νεαρό αγόρι, ενώ από τον καρπό του δεξιού της χεριού κρέμονται τρεις κρίκοι από σπασμένη αλυσίδα. Η φιγούρα αυτή θα μπορούσε να ταυτιστεί με τη μητέρα-πατρίδα, η οποία απελευθερώθηκε από τα δεσμά της υποδούλωσης χάρη στον ανιδιοτελή Αγώνα των παιδιών της.

 

Ήδη από τη δεκαετία του 1960, καθιερώνεται στη δημόσια τέχνη, με αφορμή τα μνημεία της ΕΟΚΑ, το μοτίβο της αγρότισσας με την παραδοσιακή κυπριακή γυναικεία στολή. Ο συμβολισμός της μπορεί να ερμηνευθεί με διττό τρόπο: από τη μια ταυτίζεται με την Κύπρια μάνα και από την άλλη με τη μητέρα-πατρίδα. Η Κύπρια γυναίκα τιμάται, επομένως, ως η μητέρα η οποία γεννά ήρωες και αγωνιστές, προετοιμάζοντάς τους για τη θυσία υπέρ της πατρίδας, και αφετέρου ως η ίδια η Κύπρος, η μητέρα-πατρίδα, η οποία τιμά τα παιδιά της. Στη βάση του μνημείου συνοψίζεται το σκεπτικό της ανέγερσής του: «Τοις εν τοις απελευθερωτικοίς αγώσι του Ελληνικού Έθνους υπέρ πατρίδος ηρωϊκώς αγωνισαμένοις νέοις εν τω Παγκυπρίω Γυμνασίω μαθητεύσασι και ασμένως υπέρ της ελευθερίας την ζωήν αυτών θυσιάσασι τοδε το μνημείο αφιερούται».

 

Ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα μνημεία αυτής της περιόδου, το οποίο αρχικά σχεδιάστηκε ως Μνημείο Ελευθερίας για να τιμήσει τον Αγώνα της ΕΟΚΑ 1955-59, είναι το Μνημείο Αγώνα ΕΟΚΑ 1955-59. Βρίσκεται στη λεωφόρο Νικηφόρου Φωκά στον προμαχώνα Ποδοκάταρο στη Λευκωσία. Η ανέγερση του σύνθετου μνημειακού έργου, του πρώτου στο είδος του για τα κυπριακά δεδομένα της εποχής, δημιουργήθηκε με εντολή του ίδιου του Προέδρου της Δημοκρατίας, Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄, ο οποίος ανέθεσε το έργο στον Ελλαδίτη γλύπτη Ιωάννη Νοταρά, λίγο μετά την υπογραφή των συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου το 1959. Οι εργασίες του μνημείου ξεκίνησαν στην Αθήνα το 1961 και τα 17 γλυπτά που το κοσμούν φιλοτεχνήθηκαν στη Φλωρεντία μεταξύ 1961 και 1966. Η χύτευση των γλυπτών ολοκληρώθηκε το 1967. Τα γλυπτά μεταφέρθηκαν με πλοίο στην Κύπρο, όπου στη συνέχεια φυλάχθηκαν στο κτήριο της Αρχιεπισκοπής. Η επιλογή της τοποθεσίας του, σε σημείο εύκολα ορατό από και προς το Αρχιεπισκοπικό Μέγαρο, έγινε από τον ίδιο τον γλύπτη κατά την επίσκεψή του στη Λευκωσία το 1967. Οι εργασίες αποπεράτωσης του έργου ολοκληρώθηκαν το καλοκαίρι του 1974, λίγες μέρες πριν από το πραξικόπημα της 15^ης Ιουλίου. Εξαιτίας των τραγικών γεγονότων του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής, δεν έγιναν τα αποκαλυπτήρια του μνημείου. Σε μερικά δε από τα γλυπτά είναι εμφανή τα σημάδια από τις σφαίρες των μαχών του πραξικοπήματος. Το 1987, το μνημείο μετονομάστηκε από Μνημείο Ελευθερίας σε Μνημείο Αγώνα ΕΟΚΑ 1955-59 από τη Βουλή των Αντιπροσώπων. Το μνημείο αποτελείται από τρία επίπεδα στην κορυφή του οποίου προβάλλει η μορφή της Ελευθερίας, επιβλητική και με στοιχεία κλασικής τέχνης. Η Ελευθερία παρουσιάζεται να δίνει εντολή στους αγωνιστές της ΕΟΚΑ, οι οποίοι βρίσκονται στο δεύτερο επίπεδο, να ανοίξουν την πόρτα της φυλακής, στην κύρια βάση του μνημείου, από την οποία ξεπροβάλλουν, ελεύθεροι πια, 14 φυλακισθέντες. Οι μορφές των φυλακισθέντων αντιπροσωπεύουν άτομα από διάφορα στρώματα της κυπριακής κοινωνίας, διαφορετικής ηλικίας και φύλου. Διακρίνεται ο ιερέας, ο αστός, ο δάσκαλος, η αγρότισσα, ο παραδοσιακός βρακάς και ο μαθητής. Η έκφραση των προσώπων και η κίνησή τους αποδίδει έναν εμφανέστατα καταπονεμένο λαό, βαθιά θρησκευόμενο, ο οποίος ανασαίνει για πρώτη φορά τον αέρα της ελευθερίας του. Σύμφωνα με τα αρχικά σχέδια, στη βάση του μνημείου θα υπήρχαν τα γλυπτά των αρχηγών του Αγώνα, του Μακαρίου και του Γρίβα. Η απόφαση ανακλήθηκε το 1965. Με αυτό τον τρόπο δόθηκε έμφαση στο άγαλμα της Ελευθερίας, το οποίο (κατά την ερμηνεία του Νοταρά) έδινε το έναυσμα για τον δρόμο προς την Ένωση, και στα γλυπτά των δυο αγωνιστών, οι οποίοι ανοίγοντας τη σιδερένια πόρτα αποκάλυπταν τον δρόμο για την ελευθερία και την Ένωση. Το σημαντικό αυτό μνημείο διηγείται τον κυπριακό Αγώνα ως μια συλλογική προσπάθεια του κυπριακού λαού.

 

Μνημεία της δεύτερης περιόδου: προτομές, ανδριάντες και ηρώα από το 1980 μέχρι σήμερα

Το κύριο χαρακτηριστικό της δεύτερης περιόδου των μνημειακών έργων για τον Αγώνα της ΕΟΚΑ είναι ο «εικαστικός απογαλακτισμός» από στοιχεία της αρχαϊκής και κλασικής περιόδου, που ήταν κυρίαρχα στην πρώτη περίοδο λόγω της περιρρέουσας ενωτικής ατμόσφαιρας. Η δεύτερη περίοδος σηματοδοτείται, επίσης, από την εισαγωγή μοντέρνων εικαστικών τεχνικών στην αφήγηση και τον συμβολισμό, τη μεγάλη αύξηση του αριθμού των ανδριάντων και των προτομών και, φυσικά, τη δημιουργία μεγάλων μνημειακών χώρων, οι οποίοι συνέβαλαν στην προβολή του Αγώνα σε αποκεντρωμένες περιοχές και ανέδειξαν τοποθεσίες άμεσα συνυφασμένες με την ιστορία του Αγώνα. Πρόκειται, με λίγα λόγια, για μια μετάβαση από την προβολή και διατήρηση της ιστορικής μνήμης, στην αναβίωση της ιστορίας μέσα από τον χώρο: το ίδιο το μνημείο αφηγείται τα γεγονότα στον τόπο όπου αυτά διαδραματίστηκαν. Εκτός από το ΣΙΜΑΕ, σημειώθηκε η δραστηριοποίηση και άλλων επιτροπών και συλλόγων, οι οποίοι ανέλαβαν πρωτοβουλία για τη φιλοτέχνηση ανδριάντων και προτομών. Η παρουσίασή μας θα επικεντρωθεί σε τρεις χαρακτηριστικές περιπτώσεις αναπαράστασης ηρωϊκών μορφών του Αγώνα στη γλυπτική της δεύτερης περιόδου: του Γρηγόρη Αυξεντίου, του Ευαγόρα Παλληκαρίδη και του Φώτη Πίττα.

 

Ο Γρηγόρης Αυξεντίου καταγόταν από τη Λύση, σπούδασε στη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών της Ελλάδας και υπηρέτησε ως έφεδρος ανθυπολοχαγός στον ελληνικό στρατό. Εντάχθηκε στους κόλπους της ΕΟΚΑ από τον Γεώργιο Γρίβα, ήταν ο πρώτος τομεάρχης Αμμοχώστου, αρχηγός των αντάρτικων ομάδων του Πενταδακτύλου, καθώς επίσης και τομεάρχης, μεταξύ άλλων περιοχών, και του τομέα Ορεινής-Μαχαιρά. Επέδειξε ιδιαίτερες στρατιωτικές ικανότητες και πλούσια δράση στον Αγώνα. Στις 3 Μαρτίου 1957 το κρησφύγετό του στο Μαχαιρά περικυκλώθηκε από τους Βρετανούς και μετά από πολύωρη μάχη ο Αυξεντίου πυρπολήθηκε εντός του κρησφυγέτου, προσφέροντας τον εαυτό του ως ολοκαύτωμα για την πατρίδα. Εξαιτίας του φρικτού τρόπου θανάτου του, είναι ο πλέον προβεβλημένος ήρωας του Αγώνα με 9 μνημεία προς τιμήν του (3 ανδριάντες, 3 προτομές και 3 άλλα μνημεία). Επίκεντρο της δημόσιας προβολής της θυσίας του είναι ο Μαχαιράς. Τα 3 εντυπωσιακά έργα γλυπτικής που τοποθετήθηκαν πάνω από το κρησφύγετο, στον δρόμο που οδηγεί προς την Ιερά Μονή Μαχαιρά, δημιουργούν έναν ενιαίο χώρο μνήμης, αποτυπώνοντας διαφορετικές πτυχές της θυσίας του: το μεγαλείο του ήρωα, το φρικτό τέλος, αλλά και τη δόξα της ηρωϊκής θυσίας. Τα γλυπτά «Αλώνι» και «Ο Χρυσός Αετός» βρίσκονται στην στροφή για την κάθοδο προς τη Μονή και είναι έργα του Γιώργου Κυριάκου. Τα αποκαλυπτήρια των μνημείων έγιναν στις 2 Μαρτίου 1997. Το «Αλώνι» παρουσιάζει με δραματικό τρόπο το καμένο σώμα του Αυξεντίου να κείτεται στο κρησφύγετό του. Το άψυχο σώμα είναι τοποθετημένο στο μέσο ενός μαρμαρένιου κύκλου διαμέτρου 12 μέτρων και παραπέμπει στον μύθο του Διγενή Ακρίτα, ο οποίος νίκησε τον χάρο στο μαρμαρένιο αλώνι.

 

Από την άλλη, ο υπερμεγέθης ανδριάντας του Σταυραετού του Μαχαιρά (ύψους 7.5 μέτρων, με τον αρχικό σχεδιασμό να φιλοδοξούσε να φτάσει στα 20 μέτρα…!), τοποθετημένος σε πλατεία πλησίον της Μονής, αποτυπώνει το μεγαλείο της θυσίας του ήρωα. Το έργο ανεγέρθηκε με δαπάνη της Εκκλησίας της Κύπρου. Στόχος του γλύπτη, Νίκου Κοτζιαμάνη, ήταν ο ανδριάντας «να καταστεί παγκόσμιο σύμβολο ελευθερίας και αγωνιστικού πνεύματος», ωστόσο προκάλεσε τις έντονες αντιδράσεις μελών του Επιμελητηρίου Καλών Τεχνών (ΕΚΑΤΕ) οι οποίοι το χαρακτήρισαν έργο με «βαρβαρικά» χαρακτηριστικά και ξένο σώμα ως προς «το ιστορικό μεγαλείο της ελληνικής τέχνης». Τα αποκαλυπτήρια έγιναν τελικά το 1992.

 

Ανδριάντας του Γρηγόρη Αυξεντίου υπάρχει και στη λεωφόρο Ανεξαρτησίας, στην πλατεία Διοικητηρίου, στη Λεμεσό. Ο ανδριάντας φιλοτεχνήθηκε το 1989 από τον Λεωνίδα Σπανό, έναν σημαντικό Κύπριο εικαστικό των μνημείων της ΕΟΚΑ, έπειτα από πρωτοβουλία του Παγκύπριου Εθνικολαϊκού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΠΕΑΜ). Την ίδια περίοδο, προτομή του ήρωα τοποθετήθηκε στη Β΄ Τεχνική Σχολή Λεμεσού. Τα αποκαλυπτήρια έγιναν τον Μάρτιο του 1988. Η προτομή, έργο του Χρυσόστομου Περδίου, αποτελεί πιστό αντίγραφο του μνημείου που ανεγέρθηκε στη Λύση το 1962. Μια δεύτερη προτομή του Αυξεντίου βρίσκεται από το 1992 στη Λακατάμια, ως αναπόσπαστο μέρος ενός ευρύτερου μνημείου πεσόντων της περιοχής. Η προτομή, έργο του Λεωνίδα Σπανού, απεικονίζει τον Αυξεντίου με την στολή του αξιωματικού και φέρει την επιγραφή «Ο Σταυραετός του Μαχαιρά».

 

Ένα από τα πρόσφατα μνημεία για τον ήρωα είναι το «Μνημείο Ελευθερίας – Μνημείο Γρηγόρη Αυξεντίου» στη Μέσα Γειτονιά. Το μνημείο υπήρξε δωρεά της ΣΠΕ Μέσα Γειτονιάς, με δημιουργό τον Αμμοχωστιανό Φίλιππο Γιαπάνη, ακόμα έναν καλλιτέχνη ο οποίος αφήνει το αποτύπωμά του στη δημόσια τέχνη του τόπου. Η ιδέα της ελευθερίας παρουσιάζεται μέσω μιας σύνθεσης από μεγάλα πουλιά. Στη βάση του μνημείου βρίσκεται ανοιχτό ένα βιβλίο, στην αριστερή σελίδα του οποίου ο καλλιτέχνης δηλώνει ότι αφιερώνει το γλυπτό του στον Σταυραετό του Μαχαιρά «και όλους τους ήρωες της ελευθερίας», ενώ στη δεξιά σελίδα παρουσιάζεται ανάγλυφη η μορφή του Αυξεντίου συνοδευόμενη από τα τελευταία λόγια του προς τους συναγωνιστές του: «Αδέλφια εσείς εβγάτε έξω, εγώ θα μείνω να πεθάνω… πρέπει να πεθάνω».

 

Ας περάσουμε τώρα στον Ευαγόρα Παλληκαρίδη, τον τελευταίο απαγχονισθέντα από τους Βρετανούς. Το νεαρό της ηλικίας, η καθαρότητα της θυσίας και το ποιητικό του έργο χαράκτηκαν στην ιστορική συνείδηση και άγγιξαν την ψυχή των Κυπρίων. Η πρόσληψη της θυσίας του στη δημόσια σφαίρα δεν άφησε αδιάφορη τη δημόσια γλυπτική. Μαζί με τον Γρηγόρη Αυξεντίου, ο Παλληκαρίδης είναι η προσωπικότητα του Αγώνα η οποία τιμήθηκε με τα περισσότερα μνημεία, συνολικά 8 (2 ανδριάντες, 3 προτομές, 3 άλλα μνημεία).

 

Από τα επιβλητικότερα μνημεία του Αγώνα είναι ο ορειχάλκινος ανδριάντας του Παλληκαρίδη, τοποθετημένος σε κεντρικό σημείο της πόλης της Πάφου. Έχει ύψος 3 μέτρα και φιλοτεχνήθηκε από τον Νίκο Κοτζιαμάνη. Η πρωτοβουλία για την ανέγερση του μνημείου ανήκει στον Αθλητικό Σύλλογο «Ευαγόρας Παλληκαρίδης», ο οποίος με ποικίλες δραστηριότητες καθιερώθηκε ως ο φορέας διατήρησης της ιστορικής μνήμης για τον Ευαγόρα Παλληκαρίδη στη γενέτειρά του. Ο Λουκάς Πουρούλλης, Κύπριος μετανάστης στην Αφρική, κάλυψε τη δαπάνη για την ανέγερση του μνημείου. Τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα έγιναν στις 11 Μαρτίου 1990. Το μνημείο βρίσκεται απέναντι από το Νικολαΐδειο Γυμνάσιο προκειμένου να υπενθυμίζει στη μαθητιώσα νεολαία τα ιδανικά του πατριωτισμού.

 

Τέλος, ο Φώτης Πίττας προβάλλεται στη δημόσια τέχνη ως ο ήρωας δάσκαλος του Αγώνα. Αν και καταγόταν από το Φρέναρος, όπου ανδριάντας (2006) και παλαιότερα προτομή του (1961) ανεγέρθηκαν προς τιμήν του, μνημεία του Φώτη Πίττα έχουν τοποθετηθεί στο Δημοτικό Σχολείο Φώτη Πίττα στην Άχνα (2001), στα κρατητήρια Κοκκινοτριμιθιάς (2009) και στο μνημείο του Αχυρώνα Λιοπετρίου (1997). Άλλα δυο μνημεία φέρουν το όνομά του στο χώρο του Πανεπιστημίου Κύπρου (πρώην Παιδαγωγική Ακαδημία) στην Καλλιπόλεως.

 

«Το ένδοξον και συλλογικόν» του Αγώνα: ηρώα και συμπλέγματα

Το αφιέρωμά μας κλείνει με τους μνημειακούς χώρους για τον Αγώνα της ΕΟΚΑ, οι οποίοι δημιουργήθηκαν στην εκπνοή του 20ού αιώνα, συνδυάζοντας με τρόπο μοναδικό για τα κυπριακά δεδομένα στοιχεία δημόσιας γλυπτικής και αρχιτεκτονικής.

 

Ηρώο Απελευθερωτικού Αγώνα ΕΟΚΑ 1955-59

Πρόκειται για ένα σύνθετο αρχιτεκτονικό μνημείο, το οποίο ανεγέρθηκε στην κορυφή του βουνού Έγκλιση, σε δασώδη περιοχή μεταξύ Κάτω Αμιάντου και Πελενδρίου. Τέσσερα τμήματα συγκροτούν το ηρώο. Στην είσοδο υπάρχουν τα Προπύλαια· εισερχόμενος κανείς στον κυρίως χώρο οδηγείται στην Αίθουσα των Αγωνιστών. Στη συνέχεια, μια ανηφορική πορεία από 108 σκαλοπάτια (όσοι και οι ήρωες του Αγώνα) σε έκταση 650 μέτρων ενώνει την κορυφή του ηρώου με τα Προπύλαια και την Αίθουσα των Αγωνιστών (απόστασης ενός χιλιομέτρου). Στην κορυφή βρίσκεται το ξωκλήσι της Παναγίας Ελευθερώτριας και το Μνημείο Ελευθερίας (ή Τιμής).

 

Τα Προπύλαια, μια κεκλιμένη στέγη από κεραμίδια στηριζόμενη σε κιονοστοιχία, συμβολίζουν την σύνδεση του Αγώνα με την ελληνική ιστορία. Στο μονοπάτι μεταξύ των Προπυλαίων και της Αίθουσας συναντά κανείς εντοιχισμένα ανάγλυφα των ηγετών του Αγώνα, του Μακαρίου και του Γρίβα. Στην Αίθουσα των Αγωνιστών φυλάσσεται αντίγραφο του Μητρώου των 25 χιλιάδων μελών του Αγώνα και το ορειχάλκινο γλυπτό «Η Ελευθερία σπάει τα δεσμά», έργο του Ευάγγελου Μουστάκα. Στο υπόγειο φιλοξενείται το ζωγραφικό έργο «Ύμνος Ελευθερίας» του Ανδρέα Μακαρίου.

 

Ακολουθώντας τα σκαλοπάτια (στοχείο εμπνευσμένο από τον στίχο του Ευαγόρα Παλληκαρίδη), ο επισκέπτης φτάνει στο Μνημείο Ελευθερίας, το οποίο βρίσκεται εντοιχισμένο σε ένα μακρύ τοίχο, επενδυμένο από πέτρα, στο τέρμα μιας αρκετά μεγάλης πλατείας· η μαγευτική θέα των βουνών της Πιτσιλιάς κόβει την ανάσα.  Ο βαρύς τοίχος του ανάγλυφου μνημείου συμβολίζει τη δύναμη του θανάτου, που αγωνίζεται να κρατήσει φυλακισμένο το πνεύμα. Αντίθετα, μια μακριά στήλη στη δεξιά άκρη συμβολίζει τη νίκη του πνεύματος επί της ύλης, και την ορμητική διοχέτευσή του προς τον ουρανό. Το ανάγλυφο κομμάτι (έργο του Ευάγγελου Μουστάκα) απεικονίζει σκηνές από τον Αγώνα, οι οποίες συνοδεύονται στο κάτω μέρος από τον όρκο που έδιναν οι αγωνιστές της ΕΟΚΑ. Ανατολικά βρίσκεται το παρεκκλήσι της Παναγίας της Ελευθερώτριας, στα πρότυπα της ναοδομίας του Τρόοδους, για να υπενθυμίζει τους δεσμούς του Αγώνα με την Ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου. Τα αποκαλυπτήρια του Ηρώου έγιναν το 1997 με εντυπωσιακές και συμβολικές τελετές, οι οποίες περιλάμβαναν τελετουργική αφή της φλόγας σε επιλεγμένα μνημεία του ΣΙΜΑΕ και μεταφορά της στο Ηρώο.

 

Μνημείο Μνήμης και Τιμής Χλώρακας για την έναρξη του Αγώνα

Στα τέλη του 2000 παραδόθηκε στο κοινό ακόμη ένα μνημειακό σύμπλεγμα, ως αποτέλεσμα των σύντονων προσπαθειών του ΣΙΜΑΕ και του Συνδέσμου Αγωνιστών ΕΟΚΑ 1955-59. Ο μνημειακός χώρος αποτυπώνει δυο ιστορικές στιγμές, αφενός την άφιξη του Γρίβα στις 10 Νοεμβρίου 1954 για συντονισμό και οργάνωση της ΕΟΚΑ και αφετέρου τον εντοπισμό και κατάσχεση φυλλαδίων και οπλισμού από τους Βρετανούς στο καΐκι «Άγιος Γεώργιος» τον Ιανουάριο του 1955, λίγους μήνες πριν από την έναρξη του Αγώνα. Στόχος του ΣΙΜΑΕ ήταν η δημιουργία ενός ενιαίου μνημειακού χώρου, που να συνδέει τα δυο γεγονότα: τον ακριβή χώρο αποβίβασης του Γρίβα και τον μουσειακό χώρο φύλαξης του καϊκιού. Στον χώρο αποβίβασης του Γρίβα, πλάι στη θάλασσα, ανεγέρθηκαν ο ανδριάντας του στρατιωτικού αρχηγού του Αγώνα (πιστό αντίγραφο του ανδριάντα που υπάρχει στο Μνημείο Γεώργιου Γρίβα Διγενή στη Λεμεσό – έργο του Θεόδουλου Θεοδούλου) και το Μνημείο Μνήμης και Τιμής του Νίκου Κουρούσιη. Στο μονοπάτι μεταξύ του Μουσείου και των μνημείων τοποθετήθηκαν ανάγλυφες μαρμάρινες παραστάσεις, έργα του Ευάγγελου Μουστάκα, οι οποίες αφηγούνται την άφιξη του Γρίβα, τη μεταφορά οπλισμού και την αιχμαλωσία του καϊκιού. Εντός του Μουσείου εκτίθεται οπλισμός ανταρτών, φωτογραφικό υλικό από τον Αγώνα και πίνακες ζωγραφικής οι οποίοι αφηγούνται τα δυο γεγονότα.

 

Η δημόσια τέχνη στην Κύπρο κατακλύζεται σε μεγάλο βαθμό από μνημεία αφιερωμένα στον Αγώνα της ΕΟΚΑ. Ως μια από τις ενδοξότερες σελίδες της νεότερης ιστορίας του νησιού, ο Αγώνας προβάλλεται μνημειωδώς, όπως είναι εμφανές από τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά της δημόσιας γλυπτικής, αλλά και από την πυκνότητα των μνημείων σε πολλές περιοχές της ελεύθερης Κύπρου. Βασικό στοιχείο είναι η προβολή του ηρωϊκού θανάτου και του μαρτυρίου, στοιχείων άμεσα συνυφασμένων με την ελληνική παράδοση. Ο μεγάλος αριθμός των μνημείων της ΕΟΚΑ «είναι ενδεικτικός σε μεγάλο βαθμό των συμβολικών και ρεαλιστικών χαρακτηριστικών που αποδίδει τόσο το επίσημο κράτος όσο και οι πολίτες σε αγωνιστές και πρωταγωνιστές του Αγώνα». Τα μνημεία αυτά αποτελούν εναλλακτική πηγή αφήγησης και παρουσίασης των ιστορικών γεγονότων της περιόδου του 1955-59, θέμα το οποίο χρήζει επισταμένης ιστορικής έρευνας.

 

 

Πηγές:

• Πρωτογενείς πηγές:
  • Βάση δεδομένων και αρχειακό υλικό των ιστοσελίδων του ερευνητικού προγράμματος «Κύπρος: χώροι τέχνης, τόποι μνήμης» του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου υπό την επίβλεψη της Δρ Βάγιας Καραΐσκου, Επίκουρης Καθηγήτριας στο Πρόγραμμα Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου
• Δευτερογενείς πηγές:
  • Ματθοπούλου, Ε., «Μνημεία, προτομές και ανδριάντες στο Δήμο Λευκωσίας», Φιλολογική Κύπρος 2009-2011 (Προσάρτημα), Ελληνικός Πνευματικός Όμιλος Κύπρου, Λευκωσία 2012.
  • Ψιλλίτα-Ιωάννου Π., Οι ηρωομάρτυρες της ΕΟΚΑ, Συμβούλιο Ιστορικής Μνήμης Αγώνα ΕΟΚΑ 1955-59, Λευκωσία 1996.
  • Karaiskou, V., “Making Visible the Invisible: Visuality, Narrativity, and Victimhood in Greek Cypriot Memory”, International Journal of Politics, Culture, and Society, 30 (2017), 399-410.
  • Karaiskou, V., “Visual narrations in public space: codifying memorials in Cyprus”, The International Journal of Social, Political and Community Agendas in the Arts, 8:2, 15-26
  • Karaiskou, V., “Commemorative sculpture and ceremonial behaviors in the public sphere: Cyprus as a case study, Sociology Study, 3:12, 920-932
  • Crawshaw, Ν. The Cyprus Revolt, An account of the Struggle for Union with Greece, Λονδίνο 1978.
  • French, D. Fighting EOKA, The British Counter-Insurgency Campaign in Cyprus 1955-1959, Οξφόρδη 2015.
  • Χόλλαντ, Ρ. Η Βρετανία και ο Κυπριακός αγώνας 1954-1959, μτφρ. Β. Φωτοπούλου, Αθήνα 2001.
• Διαδικτυακές πηγές:
  • Ψηφιακό Αρχείο Συμβουλίου Ιστορικής Μνήμης Αγώνα ΕΟΚΑ 1955-59
  • Ιστοσελίδα Κέντρου Έρευνας και Τεκμηρίωσης Αγώνα ΕΟΚΑ, ΙΔΑΑΕ