Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ανώγυρα- Anogyra. Χωριό της επαρχίας Λεμεσού, κοντά στα σύνορα με την επαρχία Πάφου, 470 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Τοποθετημένο πάνω στις κρητίδες, τις μάργες και τις μαργαϊκές κρητίδες της Μειόκαινης γεωλογικής περιόδου, βρίσκεται γύρω στα 8 χμ. νοτιοδυτικά της Πάχνας ή περί τα 8,5 χμ. από το δρόμο Λεμεσού - Πάφου.

 

Το υψόμετρο ανεβαίνει αισθητά από το Πισσούρι και την Αυδήμου. Η ύπαρξη σκληρών και μαλακών πετρωμάτων και η παρουσία των ποταμών της Αυδήμου στ' ανατολικά και του Χάποταμι στα δυτικά καθώς και των παραποτάμων τους, δημιούργησαν μικρές και μεγάλες κουέστας με την ήπια πλευρά στα νότια ή νοτιοανατολικά και την απότομη στα βόρεια ή βορειοδυτικά. Το πιο εντυπωσιακό παράδειγμα του γεωμορφολογικού αυτού φαινομένου βρίσκεται στα βορειοδυτικά του οικισμού. Το υψόμετρο από το χωριό ανεβαίνει στα 529 μ. (Λαονίστρα) και τα 535 μ. (Ασπρολάονα), για να πέσει απότομα, σχεδόν κάθετα, στην κοιλάδα του Χάποταμι (350 μ.). Η κοιλάδα του ποταμού Χάποταμι στα ΒΔ. του οικισμού είναι ένα αξιοπρόσεκτο μόρφωμα στο τοπίο της Ανώγυρας. Το ποτάμι αυτό πηγάζει από τα δυτικά των Πλατρών (Πάνω), ακολουθεί νοτιοδυτική κατεύθυνση και εκβάλλει βορειοδυτικά της Πέτρας του Ρωμιού. Έχει σκάψει μια στενή και σχετικά βαθειά κοιλάδα, με αρκετά ρυάκια κι από τις δυο πλευρές να το τροφοδοτούν. Η κοιλάδα του διαφέρει πολύ από τις σχετικά πλατειές κοιλάδες του Διαρίζου και του Ξεροπόταμου στα δυτικά.

 

Πάνω στα ασβεστούχα εδάφη και τις ξερορεντζίνες και κάτω από μια μέση ετήσια βροχόπτωση γύρω στα 585 χιλιοστόμετρα καλλιεργούνται τ' αμπέλια, τα σιτηρά, οι χαρουπιές, τα νομευτικά φυτά, λίγα όσπρια, εσπεριδοειδή, αμυγδαλιές και  φρουτόδεντρα. Ακόμη και μερικά σκόρπια ελαιόδεντρα συναντώνται στα κτήματα της Ανώγυρας. Ίσως να είναι τα απομεινάρια των ελαιοδέντρων που αναφέρει ο ντε Μας Λατρί για όλη την περιοχή: Βρίσκει κανείς πυκνό δάσος άγριων εγκαταλειμμένων ελαιόδεντρων, που με λίγη φροντίδα θα επλούταιναν ένα εργατικό πληθυσμό. Συναντώνται σήμερα αρκετές ακαλλιέργητες εκτάσεις στις οποίες κυριαρχεί ο σχίνος, το θυμάρι και ο ασπάλαθος. Η Ανώγυρα αν και δεν βρίσκεται στην κατ' εξοχή περιφέρεια των αμπελοχωριών Λεμεσού -Πάφου, ωστόσο θεωρείται αμπελοχώρι, περιλαμβάνεται δε στην κατηγορία των αμπελοχωριών που η έκταση των αμπελιών καλύπτει το 5-10% της ολικής έκτασης του χωριού.

 

Αρκετά ανεπτυγμένη είναι και η κτηνοτροφία.

 

Η Ανώγυρα συνδέεται με την Αυδήμου στα ΝΑ., τον Άγιο Θωμά στα ΝΔ. και με την Πάχνα στα ΒΑ..

 

Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

 

Χρονολογία	Κάτοικοι
1881	437
1891	487
1901	552
1911	522
1921	625
1931	626 (513 Ελληνοκύπριοι και 113 Τουρκοκύπριοι)
1946	655 (570 Ελληνοκύπριοι και 85 Τουρκοκύπριοι)
1960	620 (527 Ελληνοκύπριοι και 93 Τουρκοκύπριοι)
1973	405 (391 Ελληνοκύπριοι και 14 Τουρκοκύπριοι)
1976	424
1982	296
1992	186
2001	244
2011	301
2021	326

 

Οι Τουρκοκύπριοι της Ανώγυρας δεν εγκατέλειψαν το χωριό το 1964 όπως συνέβη με το γειτονικό χωριό Πραστειό. Ούτε η δημιουργηθείσα την εποχή εκείνη «τουρκοκυπριακή τοπική κυβέρνηση» με κέντρο θύλακα τη γειτονική Αυδήμου οδήγησε σε μετακίνηση των Τουρκοκυπρίων της Ανώγυρας. (Το σχετικά πυκνό πληθυσμιακό κέντρο της Αυδήμου περιλάμβανε το Παραμάλι, την Αλέκτορα, την Πλατανίσκια και τον Άγιο Θωμά). (Βλ. R. Patrick, Political Geography and the Cyprus Conflict: 1963-1971, σσ. 272 και 303). Ωστόσο οι Τουρκοκύπριοι της Ανώγυρας εγκατέλειψαν το χωριό και μετακινήθηκαν στο κατεχόμενο τμήμα της Κύπρου το 1975.

 

Βλέπε λήμμα: Διακοινοτικές ταραχές

 

Ο οικισμός της Ανώγυρας αν και συγκεντρωτικού τύπου, δεν είναι πολύ συμπαγής. Παρατηρείται χαλαρότητα στη δόμηση του κέντρου και επέκταση στην περιφέρεια, ιδιαίτερα κατά μήκος των δρόμων. Επικρατούν τα παραδοσιακά σπίτια (μακρυνάρια, δίχωρα, ανώγια, αυλές καμάρες, κλπ.) κτισμένα με πελεκητή ασβεστόπετρα. Γύρω από τις εξώπορτες των αρχοντικών σπιτιών κυριαρχούν τα γλυπτά πλαίσια. Μια εντυπωσιακή παραδοσιακή βρύση βρίσκεται στον κύριο δρόμο προτού μπεις στο χωριό. Το νερό αναβλύζει ακριβώς από το σημείο επαφής των κρητίδων και της   μάργας.

 

Εξάλλου, μια αιωνόβια τρεμιθιά δεσπόζει της κεντρικής πλατείας του χωριού.

 

Η Ανώγυρα εθεωρείτο τερατσοχώρι, ήταν δηλαδή από τους κύριους παραγωγούς χαρουπιών.

Επιπλέον υπάρχει και ο δευτερογενής τομέας της βιοτεχνίας που επεξεργάζεται γεωργικά προϊόντα, όπως το οινοποιείο των αδελφών Νικολαΐδη και οι βιοτεχνίες παστελιού και τερατσόμελου που ανήκουν σε οικογένειες που μένουν στο χωριό. Στην Ανώγυρα υπάρχει Μουσείο της Ελιάς που στεγάζεται στο «Σπίτι της Ελιάς-Ολέαστρο».

 

Βλέπε λήμμα: Τερατσιά, τεράτσι

 

Λειτουργεί επίσης Μουσείο Παστελιού, μοναδικό σε ολόκληρη την Κύπρο. Στόχος του είναι η παρουσίαση του παραδοσιακού τρόπου παρασκευής του παστελιού, με βασικό συστατικό του το χυμό των χαρουπιών. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι κάτοικοι της Ανώγυρας εξακολουθούν να κατασκευάζουν το παστέλι με παραδοσιακό τρόπο, όπως διασώθηκε από γενιά σε γενιά.

 

Κάπου στο κέντρο του οικισμού βρίσκεται η εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ με ένα ηλιακό ρολόι πάνω από την είσοδο. Η άλλη πόρτα της εκκλησίας παρουσιάζει γοτθικές απομιμήσεις. Κατά τον Γκάννις η εκκλησία είναι κτίσμα του 1794.

 

Στο κοιμητήριο του χωριού βρίσκεται η εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας, που είναι ανακαινισμένη οικοδομή παλαιότερης βυζαντινής εκκλησίας. Περιλαμβάνει μερικές εικόνες του 18ου αιώνα, που αρχικά βρίσκονταν στην παλαιότερη εκκλησία.

 

Όμως το παλαιό μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού, καθώς μπαίνεις στο χωριό, με τον τρούλλο, τους στενούς φεγγίτες, και την βυζαντινή του μορφολογία ελκύει την προσοχή. Τα κελλιά είναι τώρα ερειπωμένα. Για το μοναστήρι του Σταυρού Ανώγυρας ο Ν.Γ. Κυριαζής γράφει: Τοῦ Μοναστηρίου ἐρημωθέντος, μέρος τοῦ ναοῦ του μετεβλήθη κάποτε εἰς κελλία μοναχῶν...

 

Ιστορικά στοιχεία

Η Ανώγυρα ανήκε στα χωριά της Κομμανταρίας των Ιωαννιτών, όπως δε αναφέρει ο ντε Μας Λατρί, ολόκληρη η επαρχία γύρω από την Αυδήμου και την Ανώγυρα παρήγε μετάξι, χαρούπια, και περίφημα χοιρομέρια. Η Ανώγυρα μαζί με το χωριό Φοίνικας και μερικά άλλα χωριά ανήκαν στη «Μικρή Κομμανταρία». Χαρακτηριστικά ο ντε Μας Λατρί αναφέρει: Η Ανώγυρα... σχημάτισε με το Φοίνικα με τον οποίο γειτονεύει... Κομμανταρία των Ιωαννιτών, διαφορετική απ' εκείνη των Ναϊτών.

 

Βλέπε λήμμα: Κομμανταρία

 

Για την Ανώγυρα ο Τζέφρυ (1918) γράφει: Αρχαίο χωριό με βυζαντινή εκκλησία αφιερωμένη στην αγία Βαρβάρα που περιέχει μερικές ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες... όχι πολύ μακριά από το ερειπωμένο μοναστήρι του Σταυρού, είναι τα κατάλοιπα ενός κλασσικού ναού, που είναι γνωστός ως «το παλάτι της βασίλισσας».

 

Ο ντε Μας Λατρί χρησιμοποιεί τις ακόλουθες ονομασίες για την Ανώγυρα: Anoghira, Anoyra, Anoira, La Noyere.

 

Ο Ν. Κληρίδης αναφέρει την ακόλουθη παράδοση για το χωριό: ...οι κάτοικοι του χωριού δημιούργησαν μιαν ωραία παράδοση, που λέει πως στην Ανώγυρα έμενε η Ρήγαινα... Η Ρήγαινα είχε ένα γυιό, που αγαπούσε πολύ την ιππασία. Μια μέρα θέλησε να πηδήση καβαλλάρης στ' άλογό του πάνω από τον μεγάλο λάκκο του περιβολιού του, μα δεν τα κατάφερε. Γκρεμίστηκε στο λάκκο με τ' άλογό του και πνίγηκε. Η Ρήγαινα ήταν απαρηγόρητη που έχασε με τέτοιο τρόπο τον γυιό της, και για να μη πάθη κι άλλος τέτοιο κακό, μάζεψε όλα τα σκεύη του σπιτιού της, χρυσαφένια και ασημένια, κι από χάλκωμα, και τάρριξε στον λάκκο εκείνο. Με τα σκεύη της γέμισε τον λάκκο και τον σκέπασε από πάνω με χώμα. Ύστερα έκλεισε τον πύργο της κι έφυγε σε άγνωστο μέρος, χωρίς να ξαναγυρίση πια εκεί. Τα σκεύη της όμως έμειναν θαμμένα μέσα στο λάκκο.

 

Σε επιγραφή της Ρωμαϊκής εποχής το χωριό μαρτυρείται ως Ονόγυρα (Opuscula Archaelogica, VI, 1950, σ. 65). Σε παλαιούς χάρτες το χωριό αναφέρεται ως Onoira.

 

Τοπων: Ανώγυρα. Θεωρείται ότι η ονομασία του χωριού προήλθε από τις λέξεις άνω και γύρος, που εδόθη για κάποιον άγνωστο λόγο. Η ερμηνεία αυτή δεν αιτιολογείται κατά τρόπο ικανοποιητικό. Ο Άντρος Παυλίδης πρότεινε ότι η ονομασία του χωριού είναι φυτώνυμη, και μάλιστα αρχαία ελληνική, από το φυτό ανάγυρις ή και ανάγυρος των αρχαίων Ελλήνων. Πρόκειται για ένα άγριο φυτό που σήμερα είναι γνωστό ως αρκολουβκιά, το οποίο μάλιστα απαντάται ακόμη αυτοφυόμενο στην περιοχή.

 

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια