Ευριπίδης
Ο τρίτος, χρονικά, μετά τον Αισχύλο και τον Σοφοκλή, μεγάλος Έλληνας τραγικός ποιητής του 5ου αιώνα π.Χ. (480-406 π.Χ.). Ο Ευριπίδης είναι ο ποιητής της ρεαλιστικής απεικόνισης των ανθρώπινων χαρακτήρων και της έκφρασης των μεγάλων συγκινήσεων και παθών της ανθρώπινης ψυχής. Ένα από τα ισχυρότερα ανθρώπινα πάθη, ίσως το ισχυρότερο, είναι ο έρωτας. Έτσι η Κυπρία θεά Αφροδίτη, θεά του έρωτα, επανέρχεται πολυάριθμες φορές στις τραγωδίες του, πολύ συχνά με το όνομα Κύπρις.
Εβδομήντα μία συνολικά φορές επανέρχεται η λέξη Κύπρις σε 11 από τα 19 έργα του που σώθηκαν και σε 8 αποσπάσματα από τα χαμένα δράματά του. Οι τραγωδίες είναι οι ακόλουθες: Ανδρομάχη, Βάκχαι, Εκάβη, Ελένη, Ηλέκτρα, Ιππόλυτος, Ιφιγένεια η εν Αυλίδι, Μήδεια, Τρωάδες και Φοίνισσαι. Τα αποσπάσματα προέρχονται από τα χαμένα δράματα: Αίολος, Αντιγόνη, Δίκτυς, Θησεύς, Ινώ, Μελέαγρος, Πλεισθένης και Φαέθων. Οι περισσότερες αναφορές στην Κύπριδα (22) βρίσκονται στην τραγωδία Ιππόλυτος, όπου το ερωτικό πάθος της Φαίδρας προς τον Ιππόλυτο είναι το κυρίαρχο στοιχείο.
Στις 53 από τις 71 αναφορές η Κύπρις αποτελεί απλώς επωνυμία της θεάς Αφροδίτης, ενώ σε άλλες 17 περιπτώσεις έχει τη σημασία: έρωτας, σφοδρή ερωτική επιθυμία, ερωτικές χαρές ή ερωτικές απολαύσεις. Σε μια περίπτωση σημαίνει τη σύζυγο.
Οι κυριότερες όμως και ουσιαστικότερες αναφορές της Κύπρου στα έργα του Ευριπίδη βρίσκονται σε δυο αποσπάσματα από τις τραγωδίες του Ελένη και Βάκχαι. Στα δυο αυτά αποσπάσματα η Κύπρος ως γεωγραφικός χώρος αναφέρεται δυο φορές και από μια φορά οι πόλεις του νησιού Σαλαμίς και Πάφος.
Στο απόσπασμα της Ελένης (στίχ. 144-150) που απετέλεσε και για τον ποιητή Γιώργο Σεφέρη το υπόβαθρο του γνωστού ομώνυμου ποιήματός του, η Κύπρος και ιδιαίτερα η Σαλαμίς αναφέρονται μέσα από την παραλλαγμένη μορφή του μύθου για την Ελένη*, που χρησιμοποίησε στην τραγωδία του αυτή ο Ευριπίδης. Σύμφωνα με την παραλλαγή αυτή, ενώ ο Πάρις μετέφερε την Ελένη στην Τροία, η Ήρα την απήγαγε και την οδήγησε στην Αίγυπτο, όπου την εμπιστεύθηκε στον βασιλιά της χώρας Θεοκλύμενο. Σ' αντικατάστασή της έβαλε ένα ομοίωμα, μια «σωσία» της, που ο Πάρις έφερε στην Τροία και έζησε μαζί της ως το τέλος του Τρωικού πολέμου. Μετά την κατάληψη της Τροίας, φθάνει στην Αίγυπτο ένας από τους Έλληνες στρατηγούς, ο Τεύκρος ο Τελαμώνιος. Σ' αυτόν είχε δοθεί χρησμός από τον Απόλλωνα να μεταβεί στην Κύπρο και να ιδρύσει πόλη με το ίδιο όνομα της πατρίδας του, της Σαλαμίνος του Σαρωνικού.
Στην Αίγυπτο συναντά την Ελένη και της ζητά να τον βοηθήσει να πάρει μαντεία από την προφήτισσα Θεονόη, αδελφή του βασιλιά Θεοκλύμενου, για το πώς να πλεύσει στην Κύπρο και να πραγματοποιήσει τον χρησμό του Απόλλωνος:
... Ὧν δ' οὓνεκ' ἦλθον τούσδε
βασιλείους δόμους.
145 τήν θεσπιωδόν Θεονόην χρήζων ἰδεῖν,
σύ προξένηοον, ὡς τύχω μαντευμάτων
ὃπῃ νεώς στείλαιμ' ἂν οὒριον πτερόν
ἐς γῆν ἐναλίαν Κύπρον, οὗ μ' ἐθέσπισεν
οἰκεῖν Ἀπόλλων, ὂνομα νησιωτικόν
150 Σαλαμῖνα θέμενον τῆς ἐκεῖ χάριν πάτρας...
(Γι’ αυτά που στα βασιλικά ήρθα εδώ παλάτια,
τη χρησμοδότρα θέλοντας Θεονόη ν' ανταμώσω,
μεσολαβήτρα γίνε εσύ, χρησμό της να πετύχω,
με ποια πορεία του καραβιού κι έχοντας πρίμο αέρα
θα φτάσω στη θαλασσινή την Κύπρο, όπου ο Απόλλων
να κατοικήσω μούδωσε χρησμό, χτίζοντας πόλη
τη Σαλαμίνα, μ' όνομα του πατρικού νησιού μου).
(μετάφρ. Γ.Χ.)
Στο απόσπασμα των Βακχών (στίχ. 402-408), το οποίο ανήκει στο πρώτο στάσιμο της τραγωδίας, ο Χορός των Βακχών γυναικών εύχεται να βρισκόταν στην Κύπρο, το νησί της Αφροδίτης, και ιδιαίτερα στην Πάφο, λαμπρό κέντρο της λατρείας της θεάς, κοντά στα πλούσια νερά του ποταμού Βώκαρου. Η λέξη Βώκαρος* σε μεγάλο μέρος της χειρόγραφης παράδοσης αντικαθίσταται από τη λέξη βάρβαρος, πράγμα που αποτέλεσε αντικείμενο σχετικών φιλολογικών συζητήσεων.
Οι στίχοι είναι οι ακόλουθοι:
... Ἱκοίμαν ποτί Κύπρον,
νᾶσον τᾶς Ἀφροδίτας,
ἳν’ οἱ θελξίφρονες νέμον-
405 ται θνατοῖσιν Ἒρωτες,
Πάφον θ' ἃν ἑκατόστομοι
Βωκάρου ποταμοῦ ροαί
καρπίζουσιν ἂνομβροι...
(Αχ και νάφτανα στην Κύπρο
το νησί της Αφροδίτης
όπου οι καρδιογητεύτρες
εκειδά Ερωταγάπες
κατοικούν με τους θνητούς ˙
και στην Πάφο που τη γη της
το εκατόστομο το ρέμα
του Βωκάρου την καρπίζει
δίχως χρεία της βροχής).
(μετάφρ. Γ.Χ.)
Έμμεση αναφορά του Ευριπίδη στην Κύπρο θα μπορούσε να θεωρηθεί και ο μύθος της αναγκαστικής μετάβασης του Τεύκρου στο νησί. Τον μύθο παρουσιάζει στη συνομιλία Τεύκρου - Ελένης στην Αίγυπτο (Ελένη, στίχ. 87-104).