Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η εκκλησία του Αγίου Ευλαλίου βρίσκεται 100 περίπου μέτρα στα βορειοανατολικά του μοναστηριού της Αχειροποιήτου, πάνω στην ακτή. Είναι κτισμένη πάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής, όπως φαίνεται από το ψηφιδωτό δάπεδο που εκτείνεται ολόγυρα από την εκκλησία. Ανασκαφή που έγινε το 1934 στο εσωτερικό της εκκλησίας διαπίστωσε την ύπαρξη δυο επάλληλων ψηφιδωτών δαπέδων που ανήκαν προφανώς στην ίδια βασιλική. Πάνω στο αρχαιότερο ψηφιδωτό δάπεδο βρέθηκε νόμισμα του πρώτου μισού του 7ου μ.Χ. αιώνα. Το νεότερο ψηφιδωτό δάπεδο που βρισκόταν στην επιφάνεια καταστράφηκε σχεδόν τελείως. Στη βασιλική ανήκουν και οι τέσσερις μαρμάρινες κολόνες, που είναι εντοιχισμένες ανά δύο εσωτερικά στον βόρειο και τον νότιο τοίχο της εκκλησίας. Σε τρεις από τις κολόνες αυτές υπάρχουν ανάγλυφοι σταυροί.

Η εκκλησία του Αγίου Ευλαλίου ανήκει στον τύπο του μονόκλιτου με τρούλλο. Διαφέρει όμως ουσιαστικά από τις συνηθισμένες εκκλησίες του τύπου αυτού επειδή ο τρούλλος δεν κάθεται στη συμβολή των καμάρων και των τόξων, αλλά σε ψηλή τετράγωνη βάση που σχηματίζεται με την υπερύψωση του βόρειου και του νότιου τοίχου και την ανατολική και τη δυτική καμάρα της εκκλησίας. Οξυκόρυφα τόξα στο εσωτερικό της ψηλής αυτής τετράγωνης βάσης περιορίζουν την διάμετρο της κυκλικής βάσης του τρούλλου σε 3,50 μ. Στην κορυφή της βάσης αυτής, που εσωτερικά έχει την ίδια μορφή μ' εκείνη των φραγκοβυζαντινών εκκλησιών των αρχών του 16ου αιώνα (π.χ. καθολικό μονής Αγίου Νεοφύτου, ναός Αγίου Μάμα Μόρφου, ναός Αγίου Μάμα Σωτήρας κ.α.), κάθεται το τύμπανο του τρούλλου της εκκλησίας.

Η εκκλησία έχει εσωτερικές διαστάσεις 12,10 μ. (μήκος) και 4,95 μ. (πλάτος). Στ' ανατολικά καταλήγει σε ημικυκλική αψίδα που έχει χορδή 3,50 μ. και βέλος 2 μ. Αργότερα προστέθηκε στα δυτικά ορθογώνιος νάρθηκας διαστάσεων 2,95 Χ 5,10 μ. που καλύπτεται με οξυκόρυφη καμάρα, τοποθετημένη εγκάρσια και σε χαμηλότερο ύψος από την καμάρα της εκκλησίας. Έτσι ενώ το ύψος της κλειδός της καμάρας της εκκλησίας είναι 7,50 μ., το ύψος της κλειδός της καμάρας του νάρθηκα είναι 5 μ., μόνο, από το έδαφος (δεν σώζεται στο εσωτερικό της εκκλησίας οποιοδήποτε δάπεδο). Το ύψος της κλειδός του τρούλλου είναι 11 μ.

Η εκκλησία είναι κτισμένη με πελεκητούς πωρόλιθους, με λεπτό αρμό, που σε πολλά σημεία έχουν διαβρωθεί από τους ισχυρούς θαλάσσιους ανέμους. Αυτό φαίνεται καθαρά στο εσωτερικό της εκκλησίας και στα τμήματα της ανωδομής εξωτερικά. Αντίθετα το κάθε τμήμα του βόρειου και του νότιου τοίχου, μέχρι του ύψους της γέννησης των καμάρων, όπως και ο νάρθηκας παρουσιάζουν αμελέστερη δόμηση.

Στο τύμπανο του τρούλλου υπάρχουν τέσσερα παράθυρα με ημικυκλικά τόξα. Δυο κυκλικά παράθυρα υπάρχουν, ανά ένα, στο τύμπανο του δυτικού τοίχου και το τύμπανο του ανατολικού τοίχου, πάνω από το τεταρτοσφαίριο της αψίδας. Μικρό παράθυρο, διευρυμένο στο εσωτερικό, υπάρχει και στον ημικυλινδρικό τοίχο της αψίδας. Αρχικά η εκκλησία είχε μια μόνο είσοδο, στο μέσο του δυτικού τοίχου πλάτους 1,20 μ. Όταν προστέθηκε ο νάρθηκας, τότε νέα είσοδος αφέθηκε στο μέσο του δυτικού τοίχου, απέναντι από την αρχική, ίσου σχεδόν πλάτους. Σε μεταγενέστερα χρόνια ανοίχθηκε μια είσοδος στον νότιο τοίχο της εκκλησίας και δυο μεγάλα παράθυρα που έφθαναν μέχρι το έδαφος σχεδόν, στον βόρειο και τον νότιο τοίχο του νάρθηκα. Τα παράθυρα αυτά κλείσθηκαν κατά τις επισκευές της εκκλησίας που έγιναν από το Τμήμα Αρχαιοτήτων.

Δεν είναι γνωστό πότε κτίστηκε η εκκλησία του Αγίου Ευλαλίου. Όπως φαίνεται από διάφορα μορφολογικά στοιχεία και γενικότερα την αρχιτεκτονική της, η εκκλησία κτίστηκε στις αρχές του 16ου αιώνα. Φαίνεται όμως ότι εγκαταλείφθηκε πολύ γρήγορα λόγω σημαντικής βλάβης κατά την κατάληψη ίσως της Κύπρου από τους Οθωμανούς το 1570. Την εκκλησία φαίνεται ότι επισκεύασε ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Νεόφυτος (1587 -1592), στη δικαιοδοσία του οποίου βρισκόταν τότε και η επαρχία της Κερύνειας. Αυτό τουλάχιστον μας πληροφορούν δυο τροπάρια του β' ειρμού της στ' ωδής της Ακολουθίας του αγίου Ευλαλίου. Σύμφωνα με το πρώτο τροπάριο, διεφθαρμένον ναόν σου, θεῖος πάτερ Νεόφυτος, τῆς Λευκουσίας ποιμήν ...τερπνόν ᾠκοδόμησε .... ενώ στο δεύτερο τροπάριο ...τῆς Λευκοσίας ποιμήν, Νεόφυτος ὁ  ἀείμνηστος, ναόν σοι περικαλλῆ  ἀνήγειρεν ἃγιε... Ο Νεόφυτος όμως φαίνεται ότι πρόσθεσε τον νάρθηκα και επισκεύασε την εκκλησία προσθέτοντας το εξωτερικό περίβλημα του βόρειου και του νότιου τοίχου, μέχρι του ύψους του νότιου τοίχου του νάρθηκα. Αυτή ακριβώς η προσθήκη δίδει τη βαθμιδωτή σήμερα διαμόρφωση των μακρών τοίχων της εκκλησίας.

Πηγή:

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια