Ερπετά

Τα ερπετά (reptilia) αποτελούν ομοταξία σπονδυλωτών ζώων που περιλαμβάνει περί τα 6.000 είδη σήμερα και που σε παλαιότερες εποχές ήσαν κατά πολύ περισσότερα αλλά εξαφανίστηκαν. Υπολογίζεται ότι εμφανίστηκαν στη Γη πριν από 300 εκατομμύρια χρόνια. Τα γενικά τους χαρακτηριστικά είναι ότι αναπνέουν στον αέρα, δεν έχουν φτερά, δεν έχουν τρίχωμα, το δέρμα τους καλύπτεται με λέπια και η γονιμοποίησή τους είναι εσωτερική. Αποτελούν ενδιάμεση ομοταξία μεταξύ των αμφιβίων και των θερμόαιμων σπονδυλωτών. Τα είδη των ερπετών που ζουν στην εποχή μας κατατάσσονται βασικά σε τρεις τύπους:

Σαυροειδή και κροκόδειλοι.
Φίδια (χωρίς πόδια, γι’ αυτό και στην Κύπρο λέγονται σερνόμενα από το ρ. σύρομαι).
Χελώνες.

Βλέπε λήμμα: Φίδια της Κύπρου και χελώνες

Στην Κύπρο απαντώνται μερικά είδη ερπετών που ανήκουν και στους τρεις πιο πάνω τύπους.

Η Κύπρος ήταν γνωστή για τα ερπετά της (και ιδιαίτερα τα φίδια), κατά την Αρχαιότητα. Ομιλεί γι' αυτά ο Αριστοτέλης, που ιδιαίτερα αναφέρει ένα είδος δηλητηριώδους φιδιού που υπήρχε ἐν Κουρίῳ τῆς Κύπρου. Επίσης ο Νικαίνετος ονομάζει την Κύπρο ὀφιώδη, κατά τον Παρθένιο, όπως και ο Οβίδιος, που αποκαλεί την Κύπρο Ὀφιούσαν, γεμάτη δηλαδή από φίδια. Η παράδοση συνδέει και την αγία Ελένη με την εξολόθρευση των φαρμακερών φιδιών του νησιού. Με την εξολόθρευσή τους συνδέεται στην παράδοση και το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου των Γάτων, στην περιοχή του Ακρωτηρίου.

Βλέπε λήμμα: Γάτες Αγίου Νικολάου

Τα ερπετά είναι ψυχρόαιμα (δεν μπορούν να ρυθμίζουν μόνα τη θερμοκρασία του σώματός τους), όσα έχουν πόδια αυτά είναι τέσσερα, έχουν δέρμα ξηρό με σκληρή επιφάνεια και στη μεγάλη τους πλειοψηφία αναπαράγονται γεννώντας αυγά και ζευγαρώνουν την άνοιξη. Τα περισσότερα είδη πέφτουν σε χειμερία νάρκη και επανέρχονται στον κανονικό ρυθμό ζωής την άνοιξη. Πολλά αλλάζουν το δέρμα τους. Τα λέπια με τα οποία καλύπτονται έχουν κύριο συστατικό την ουσία κερατίνη και η βασική τους ιδιότητα είναι η παρεμπόδιση απώλειας νερού από το σώμα. Στο σώμα τους έχουν διάφορους χρωματισμούς που σχηματίζουν, συχνά, σχέδια.

Στην Κύπρο ζουν συνολικά 22 είδη ερπετών που κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες, σαύρες, φίδια και χελώνες. Εξ αυτών μόνο 3 είδη φιδιών έχουν δηλητήριο ενώ όλα τα υπόλοιπα είναι εντελώς ακίνδυνα. Και πάλι, από τα 3 δηλητηριώδη μόνο το ένα είναι επικίνδυνο για τον άνθρωπο και για τα ζώα, η λεγόμενη κουφή ή και φίνα. Το ισχυρό της δηλητήριο μπορεί να προκαλέσει στον άνθρωπο ακόμη και το θάνατο. Σε παλαιότερες εποχές μέρος της παραδοσιακής ενδυμασίας ήταν η τσαγγαροποδίνα, ψηλό και σκληρό υπόδημα για προφύλαξη, μεταξύ άλλων, από το δάγκωμα της κουφής. Ακόμη, οι Κύπριοι αγρότες έπαιρναν και άλλα μέτρα αυτοπροστασίας έναντι της κουφής, όπως ήταν η απαραίτητη ματσούκα (σκληρό μεγάλο ραβδί) για τους βοσκούς και όποιους άλλους έβγαιναν στην ύπαιθρο. Επίσης οι θεριστάδες κρεμούσαν κουδουνάκια στα δρεπάνια τους για πρόκληση θορύβου ενώ θέριζαν και εκδίωξη, έτσι, των ερπετών. Οι δε εμπειρικοί θεραπευτές είχαν τις δικές τους συνταγές από βότανα κατά του δηλητηριώδους δαγκώματος της κουφής.

Τα άλλα δύο φίδια που έχουν δηλητήριο είναι ο σαϊττάρης και ο ξυλόδροπης, όμως το δηλητήριό τους είναι ικανό να σκοτώνει μόνο τη λεία τους και δεν είναι τόσο ισχυρό ώστε να είναι επικίνδυνο για τον άνθρωπο.

Μεταξύ των άλλων ειδών, ιδιαίτερα χρήσιμο στον αγρότη ήταν το μαύρο φίδι ή θερκόν, το οποίο μάλιστα εξημερώνεται εύκολα. Σε παλαιότερες εποχές πολλοί αγρότες το ονόμαζαν περβολάρη και το είχαν σχεδόν ως κατοικίδιο, αφού αποτελούσε την αποτελεσματικότερη προστασία των αποθηκευμένων προϊόντων τους από τις καταστροφικές επιδρομές των τρωκτικών με τα οποία τρέφεται. Σε παλαιότερες εποχές η απώλεια έστω και μικρών ποσοτήτων από όσα ο αγρότης αποθήκευε για να ζήσει την οικογένειά του, αποτελούσε πραγματική καταστροφή.

Από τα 22 είδη ερπετών που ζουν στην Κύπρο, τα 8 είναι ενδημικά. Τα 22 είδη είναι (με Ε τα ενδημικά):

Α) Σαύρες (11 είδη, τα 5 ενδημικά

01. Μισιαρός (Hemidactylus turcicus)

02. Μισιαρός (Kyrtodactylus kotschyi fitzingeri) – Ε

03. Κουρκουτάς (Laudakia stellio cypriaca) – Ε

04. Χαμωλιός (Chamaeleo chamaeleon recticrista) – Ε

05. Αλιντζαύρα (Ophisops elegans schlueteri – Ε

06. Αλιντζαύρα (Lacerta laevis troodica) – Ε

07. Αλιντζαύρα (Mabuyia vittata)

08. Αλιντζαύρα ή αμμόσαυρα (Acanthodactylus schreiberi)

09. Βυζάστρα (Chalcides ocellatus)

10. Βυζάστρα (Ablepharus kitaibellii