Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Το αρχαίο θέατρο της Πάφου, του οποίου ελάχιστα ίχνη φαίνονταν για πάρα πολλά χρόνια στον χαμηλό λόφο «Φάμπρικα», έχει έλθει στο φως ύστερα από πολύχρονες περιοδικές ανασκαφές τις οποίες διενήργησε αρχαιολογική αποστολή του Πανεπιστημίου του Σίδνεϊ, υπό τη διεύθυνση του καθηγητή J.R. Green (“Paphos Theatre Archaeological Project” ).Εν μέρει λαξευμένο στο φυσικό βράχο του λόφου και εν μέρει κτιστό, το θέατρο χρησιμοποιήθηκε το χρονικό διάστημα από την ίδρυση της πόλης (περίπου το 300 π. Χ.) μέχρι να καταστραφεί από σεισμούς τον 4ο αι. μ. Χ. Αποτελεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ.

Έχουν έλθει στο φως η ορχήστρα και το κοίλον του θεάτρου, με σειρές κερκίδων, που φανέρωσαν μεταξύ άλλων και το μέγεθός του. Ήταν ένα των μεγαλυτέρων αρχαίων θεάτρων της Κύπρου, και υπολογίζεται ότι ήταν χωρητικότητας περίπου 8.000 θεατών. Η διάμετρος του κοίλου είναι 80 μέτρα περίπου. Το θέατρο υπολογίζεται ότι είχε κτιστεί κατά τις αρχές της Ελληνιστικής περιόδου, περί το 300 π.Χ. Η ακμή του υπολογίζεται χρονικά στα μέσα του 2ου αι. μ.Χ., επί αυτοκρατορίας των Αντωνίνου Πίου και Μάρκου Αυρηλίου. Κατά την Ελληνιστική περίοδο φαίνεται ότι είχε επανειλημμένα ανακαινιστεί. Ανακαινίσεις και τροποποιήσεις έγιναν και κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, με εκτενέστερη εκείνη της εποχής του Οκταβιανού Αυγούστου, πιθανότατα μετά τον μεγάλο σεισμό του 15 π.Χ. Οι μεταγενέστερες τροποποιήσεις περιελάμβαναν και σχετικά έργα που έδιναν τη δυνατότητα και για παραστάσεις με νερό τον 3ο και 4ο μ.Χ. αιώνες. Το θέατρο έπαψε να λειτουργεί από τα τέλη του 4ου μ.Χ. αιώνα, στη συνέχεια δε λεηλατήθηκε από λιθορύχους, που αφαιρούσαν πέτρες και άλλα οικοδομικά υλικά. Έτσι, δεν σώζονται σημαντικά μέρη του οικοδομήματος, όπως η σκηνή, ενώ απογυμνώθηκαν και οι κερκίδες. Στον χώρο, ιδίως στην έκταση της ορχήστρας, είχαν κτιστεί αργότερα, από τον 12ο μέχρι τον 16ο μ.Χ. αιώνες, άλλα οικοδομήματα, εκ των οποίων κάποια ήσαν εργαστήρια, περιλαμβανομένων εργαστηρίων κεραμικής. Η ονομασία του λόφου, «Φάπρικα», πιθανό να είχε δοθεί αυτή την περίοδο.

Αρχαιολογικές ανασκαφές: Οι έρευνες  επιχειρούν να διερευνήσουν τα γύρω κτήρια, μεταξύ των οποίων και ένα νυμφαίο του 2ου αι. μ.Χ. Σύμφωνα με το Τμήμα Αρχαιοτήτων, παλαιότερες ανασκαφές της αυστραλιανής αποστολής στα νότια του θεάτρου είχαν αποκαλύψει έναν λιθόστρωτο ρωμαϊκό δρόμο, περίπου 8,40 μ. πλάτους, ο οποίος λειτουργούσε ως ο κύριος δρόμος πρόσβασης στο θέατρο και στο νυμφαίο. Η ομάδα υπολογίζει ότι ο δρόμος αυτός θα λειτουργούσε ως μια κεντρική οδική αρτηρία της αρχαίας πόλης, που θα οδηγούσε στη ΒΑ πύλη που παραμένει αδιερεύνητη. Η παρουσία του δρόμου αυτού επιβεβαιώνει ότι η αρχαία Νέα Πάφος είχε οικοδομηθεί βάσει του τυπικού Ιπποδάμειου ελληνιστικού πολεοδομικού συστήματος. Η ανακάλυψη μεγάλου αριθμού τμημάτων από γρανιτένιους κίονες στον χώρο του θεάτρου επιβεβαιώνει ότι ο δρόμος αυτός ήταν εξαιρετικής σημασίας. Οι κίονες πιθανόν να είχαν εισαχθεί στο νησί για την κατασκευή κιονοστοιχιών κατά μήκος όλων των κύριων δρόμων σε όλη τη ρωμαϊκή πόλη.

Οι κίονες είναι λαξευμένοι σε γρανίτη από την Τρωάδα της σημερινής Τουρκίας, γεγονός που αντανακλά τις εμπορικές δραστηριότητες που αφορούσαν οικοδομικά υλικά που προορίζονταν για μνημειακά οικοδομήματα κατά τη ρωμαϊκή περίοδο. Οι γρανιτένιοι κίονες από την Τρωάδα είναι γνωστοί σε όλη τη Μεσόγειο.

Κατά την επισκόπηση καταγράφηκαν 167 τμήματα από γρανιτένιους κίονες που εντοπίστηκαν επιφανειακά. Όλα τα τμήματα βρέθηκαν σε δεύτερη χρήση. Πολλά είχαν επαναχρησιμοποιηθεί για την ανοικοδόμηση μεταγενέστερων κτηρίων όπως το Φρούριο των Σαράντα Κολώνων και της Παλαιοχριστιανικής Βασιλικής της Χρυσοπολίτισσας. Άλλα τμήματα αποτέλεσαν οικοδομικό υλικό για νεότερους τοίχους, βρύσες και κήπους.

Σήμερα οι αρχαιολόγοι υπολογίζουν ότι, δρόμος με κιονοστοιχίες είχε κατεύθυνση από το λιμάνι της Πάφου από βορρά προς νότο και ότι ο λιθόστρωτος δρόμος στην περιοχή του θεάτρου ήταν επίσης με κιονοστοιχίες και αντιπροσώπευε τον βασικό δρόμο της Νέας Πάφου με κατεύθυνση από ανατολάς προς δυσμάς, από την πύλη της αρχαίας πόλης προς το σημερινό αρχαιολογικό πάρκο.

Εκτός του θεάτρου, η αυστραλιανή αποστολή έχει αρχίσει να αποκαλύπτει κι έναν τομέα της αρχαίας πόλης που βρίσκεται γύρω από το θέατρο. Μια πλακόστρωτη οδός της ρωμαϊκής περιόδου έχει αποκαλυφθεί στη νότια πλευρά του θεάτρου και ένα Νυμφαίον ή δημόσια κρήνη επίσης της Ρωμαϊκής περιόδου στα νοτιοανατολικά, στοιχεία τα οποία αποτελούν σημαντική συμβολή στη γνώση του αστικού περιβάλλοντος της αρχαίας Νέας Πάφου.

Πρόσφατες αρχαιολογικές ανασκαφές

Η ανασκαφική περίοδος του 2017 επικεντρώθηκε στη διερεύνηση του νοτιοανατολικού τομέα του χώρου, πλησίον του Νυμφαίου στο ανατολικό άκρο του θεάτρου. Αποκαλύφθηκε ολόκληρος ο εμπρόσθιος τοίχος του Νυμφαίου, το οποίο έχει μήκος 20 μέτρα, πλάτος 5 και οι τοίχοι του έχουν πλάτος ένα μέτρο.Το Νυμφαίον χρονολογείται στις αρχές του 2ου αι. μ.Χ. και αποτελεί απόδειξη της υψηλής τεχνογνωσίας των Ρωμαίων για τη διαχείριση του νερού και την ικανότητά τους για διαμόρφωση ανοικτών χώρων μέσα στην πόλη. Στο εμπρόσθιο τμήμα του Νυμφαίου βρέθηκε μικρή δεξαμενή επενδυμένη με υδραυλικό κονίαμα, όπου εικάζεται ότι θα ξεδιψούσαν οι περαστικοί.Στην κορυφή του τοίχου της πρόσοψης βρέθηκαν μικρά κοιλώματα λαξευτά στον λίθο, τα οποία αποτελούν ένα επιτραπέζιο παιχνίδι της αρχαιότητας και εικάζεται ότι θα το έπαιζαν οι εργάτες κατά τη διάρκεια ανέγερσης του οικοδομήματος.

Η δεύτερη τομή ανοίχθηκε στο οπίσθιο μέρος του Νυμφαίου για τη διερεύνηση του χώρου ανάμεσα στην αντωνίνεια προέκταση του θεάτρου και το Νυμφαίον. Στον χώρο αυτό εντοπίστηκε μια σειρά από αυλάκια λαξευτά στον βράχο τα οποία σχετίζονται με τη διαχείριση του νερού από και προς το θέατρο και το Νυμφαίον.

Σύνδεση με την αρχιτεκτονική της Αλεξάνδρειας: Το ελληνιστικό θέατρο της Πάφου φαίνεται να συνδέεται στενά με την αρχιτεκτονική της Αλεξάνδρειας, γεγονός αναμενόμενο σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, καθώς η Πάφος ήταν επί Πτολεμαίων πρωτεύουσα του νησιού και είναι πολύ πιθανό να αντανακλά την τεχνοτροπία του θεάτρου της Αλεξάνδρειας.

 Φαίνεται να παρουσιάζει επίσης αρκετά χαρακτηριστικά σημαντικά για την εξέλιξη του σχεδιασμού του αρχαίου θεάτρου, όπως π.χ. το ημικυκλικό του σχήμα. Μόνο ένα μέρος του θεάτρου είναι χτισμένο σε λόφο και το υπόλοιπο χτίστηκε με ένα τεχνητό γήινο ανάχωμα, στο οποίο τοποθετήθηκαν πέτρινα καθίσματα. Τον τρίτο αιώνα π.Χ., νότια του θεάτρου κατασκευάστηκε επιστρωμένος δρόμος παράλληλα με τη σκηνή. Ανασκαφές μέρους του αποκάλυψαν μια σειρά από ευρήματα που τοποθετούνται σε κοντινή χρονικά περίοδο και αποδεικνύονται κρίσιμης σημασίας για τη χρονολόγηση κεραμικών αγγείων και υαλικών του 3ου και του 4ου αιώνα. Από τον 13ο έως τον 15ο αιώνα μ.Χ. υπήρχε ένα μεγάλο αγρόκτημα στον χώρο της σκηνής και ήταν επίσης μέρος σημαντικής μεσαιωνικής δραστηριότητας της Πάφου, κατά την περίοδο των Σταυροφόρων.

Παράλληλα με την ανασκαφή, οι εργασίες της αποστολής περιλάμβαναν μελέτη του αρχαιολογικού υλικού που βρέθηκε σε προηγούμενες ανασκαφικές περιόδους, μεταξύ των οποίων τη μελέτη εκατοντάδων θραυσμάτων εφυαλωμένης κεραμικής της περιόδου των Σταυροφόρων. Η κεραμική αυτού του τύπου θα παραγόταν σε κάποιον κεραμικό κλίβανο που ίσως βρισκόταν στον χώρο του θεάτρου, αλλά δεν έχει ακόμη εντοπισθεί. Επίσης, κατασκευάστηκε ένα τρισδιάστατο πρότυπο εικονικής πραγματικότητας του αρχαίου θεάτρου, το οποίο επιτρέπει στο κοινό να αποκτά μια ιδέα του μεγέθους του θεάτρου της Αντωνίνειας Φάσης και της αρχιτεκτονικής εξέλιξης του κτηρίου, καθώς και να αντιλαμβάνεται τη δραματική αλλαγή του αστικού περιβάλλοντος της Πάφου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Η 24^η ανασκαφική περίοδος του 2019 αποκάλυψε πολλά αρχαία και μεσαιωνικά αρχιτεκτονικά στοιχεία της περιοχής του Ελληνιστικού και Ρωμαϊκού θεάτρου. Οι ανασκαφικές τομές που διανοίχθηκαν στόχευαν στην αποκάλυψη της συνέχειας του πλακοστρωμένου Ρωμαϊκού δρόμου  που διέρχεται στα νότια του θεάτρου. Ο δρόμος, με κατεύθυνση ανατολικά – δυτικά, έχει πλάτος πέραν των 8,5 μέτρων και διαθέτει εξελιγμένο αποχετευτικό σύστημα και θα εξυπηρετούσε τη βορειοανατολική πύλη της αρχαίας πόλης. Οι αυλακιές των τροχών των αμαξών δείχνουν ότι, ο δρόμος θα χρησιμοποιείτο για άμαξες αλλά και για τους πεζούς. Δεκατέσσερα επιπλέον μέτρα του δρόμου του 2ου αιώνα μ.Χ. αποκαλύφθηκαν σε τρεις ξεχωριστές τομές. Ο δρόμος ήταν κατασκευασμένος από ορθογώνιες ασβεστολιθικές πλάκες και θα έπαιζε σημαντικό ρόλο στην εσωτερική οργάνωση της αρχαίας πόλης και στη μετακίνηση των ανθρώπων της εποχής.

Οι ανασκαφές επιβεβαίωσαν επίσης τα αποτελέσματα του σεισμού του 4ου αι. μ.Χ. αφού βρέθηκαν πεσμένα αρχιτεκτονικά στοιχεία πάνω στο δρόμο ενώ σημεία του δρόμου χρησιμοποιήθηκαν σε μεταγενέστερες περιόδους. Νότια του ασφαλτοστρωμένου δρόμου βρέθηκε ακόμη ένας δρόμος κατασκευασμένος από ακατέργαστες πέτρες, ενώ προστίθεται, το μονοπάτι αυτό επιβεβαιώνει το μέγεθος των οικοδομικών τετραγώνων αυτού του τμήματος της αρχαίας πόλης. Το βάθος του νέου αυτού δρόμου, σε σύγκριση με τον πλακοστρωμένο στα βόρεια του  υποδηλώνει επίσης ότι η τοπογραφία της αρχαίας πόλης ήταν πολύ διαφορετική από σήμερα. Ένας τοίχος στα βόρεια του νέου δρόμου από ακατέργαστες πέτρες αντιπροσωπεύει τη θεμελίωση των κτιρίων που βρίσκονται στο οικοδομικό τετράγωνο μεταξύ του οδικού δικτύου και του χώρου. Η χρήση των κτιρίων αυτών παραμένει άγνωστη στο στάδιο αυτό. Η ανεύρεση τμημάτων από τοιχογραφίες της ύστερης Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής περιόδου δείχνει ότι τουλάχιστον κάποια τμήματα των οικοδομημάτων παρέμειναν σε χρήση για πολλούς αιώνες. Τα ευρήματα αυτά  θα διερευνηθούν περαιτέρω κατά τις επόμενες ανασκαφικές περιόδους.

Ο Διευθυντής της αρχαιολογικής αποστολής δρ Craig Barker του Πανεπιστημίου του Σίδνεϋ δήλωσε ότι οι ανασκαφές έχουν εμπλουτίσει τις γνώσεις τους, για την αστική τοπογραφία των Ρωμαϊκών πόλεων της Κύπρου. Κατανοούμε τώρα καλύτερα την περίπλοκη δομή της αρχαίας Πάφου η οποία αποκτούσε περισσότερο πληθυσμό ενώ αντανακλούσε την Αυτοκρατορική δύναμη της Ρώμης, συμπλήρωσε.

Άλλα σημαντικά ευρήματα της ανασκαφικής περιόδου 2019 είναι  ένα σχεδόν ακέραιο αγγείο της Ύστερης Ρωμαϊκής περιόδου και αριθμός μαρμάρινων και ασβεστολιθικών κιονόκρανων, τα οποία θα κοσμούσαν κάποτε το κτίριο της σκηνής του θεάτρου. Αποκαλύφθηκε επίσης και ένας κίονας από γρανίτη, που θα ήταν μέρος του περιστυλίου της αρχαίας πόλης.

Σε αντίθεση με άλλα αρχαία θέατρα που έχουν ανασκαφεί στην Κύπρο, αυτό της Νέας Πάφου δεν θα αποκατασταθεί, πράγμα που θα διευκολύνει τις μελλοντικές έρευνες που αφορούν στην αρχιτεκτονική εξέλιξη των Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών θεάτρων της Κύπρου.

Η εντυπωσιακή ψηφιακή αποτύπωση: Το 2015 η ομάδα των αρχαιολόγων κατέγραψε κάθε τμήμα-κίονα με λεπτομέρεια όπως και το ακριβές σημείο ανεύρεσής του με τη χρήση Total Station και GPS. Οι συντεταγμένες αυτές τοποθετήθηκαν σε χάρτη από τον οποίο συμπεραίνεται ότι υπήρχαν δύο βασικοί άξονες στους οποίους βρέθηκαν τα τμήματα κιόνων. Όσα τμήματα δεν εντοπίστηκαν στους άξονες αυτούς είναι γιατί είχαν μετακινηθεί για την ανέγερση συγκεκριμένων κτηρίων, όπως για παράδειγμα το Φρούριο των Σαράντα Κολώνων. Δύο χιλιάδες φωτογραφίες ενώθηκαν ψηφιακά για να αποδώσουν σε υψηλή ανάλυση την  τρισδιάστατη απεικόνιση του. Με τον τρόπο αυτό κατασκευάστηκε ένα τρισδιάστατο πρότυπο εικονικής πραγματικότητας, το οποίο επιτρέπει στο κοινό να αποκτήσει μια καθαρή εικόνα του μεγέθους του αρχαιότερου θεάτρου της Κύπρου και της αρχιτεκτονικής εξέλιξης του καθώς και να αντιλαμβάνεται τη δραματική αλλαγή του αστικού περιβάλλοντος της Πάφου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.