Κούκλια Πάφου
Τα Κούκλια είναι κτισμένα στην παράκτια πεδιάδα της Πάφου, σε μέσο υψόμετρο 85 μέτρων, με τα ανατολικά τους σύνορα να αποτελούν μέρος των διοικητικών ορίων των επαρχιών Λεμεσού - Πάφου. Το τοπίο του χωριού είναι διαμελισμένο από τα ποτάμια δίκτυα του Διαρίζου, του Ξεροπόταμου και του Χάποταμιου.
Από γεωλογικής απόψεως, στη διοικητική έκταση του χωριού απαντάται μια μεγάλη ποικιλία γεωλογικών αποθέσεων που περιλαμβάνουν σερπεντινίτες, αργίλλους (σχηματισμός Μονής), αποθέσεις του σχηματισμού Πάχνας (εναλλασσόμενες στρώσεις κιμωλιών, μαργών και ψαμμιτών), αποθέσεις του σχηματισμού Λευκάρων (μάργες, κρητίδες και μαργαϊκές κρητίδες), αποθέσεις του σχηματισμού Λευκωσίας (ασβεστολιθικοί ψαμμίτες, μάργες, ψαμμιτικές μάργες, άμμοι και χαλίκια), αποθέσεις του σχηματισμού των Μαμωνιών, και πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις της Ολόκαινης γεωλογικής περιόδου. Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν εδάφη προσχωσιγενή, ασβεστούχα, ξερορεντζίνες και τέρρα ρόζα.
Τα Κούκλια δέχονται μια μέση ετήσια βροχόπτωση περί τα 420 χιλιοστόμετρα. Οι κύριες ασχολίες των κατοίκων του χωριού είναι η γεωργία και η κτηνοτροφία. Πάνω στα εύφορα εδάφη του καλλιεργούνται τα αμπέλια (οινοποιήσιμες και επιτραπέζιες ποικιλίες), οι μπανάνες, όλων των ειδών τα εσπεριδοειδή, τα αβοκάντο, τα βερίκοκα, τα ακτινίδια, οι ελιές, οι χαρουπιές, τα όσπρια (κουκιά, λουβιά, φασόλια και ρεβίθια), τα σιτηρά, τα νομευτικά φυτά, τα φιστίκια, το σησάμι, λίγες αμυγδαλιές και καρυδιές. Καλλιεργείται επίσης μια μεγάλη ποικιλία λαχανικών που περιλαμβάνουν πατάτες, κρεμμύδια, μπιζέλια, αγκινάρες, αγγουράκια, πεπόνια κ.α. Υπάρχουν επίσης και ακαλλιέργητες εκτάσεις που καταλαμβάνονται από άγρια φυσική βλάστηση (σχινιές, σπαλαθκιές, μαζιές, αγριοελιές και αγριοχαρουπιές). Μέρος του δάσους Ορείτης, στα βορειοανατολικά του χωριού, καθώς και ολόκληρο το δάσος Ράντι στα νοτιοανατολικά του, εμπίπτουν στα διοικητικά του όρια.
Η κτηνοτροφία είναι επίσης ανεπτυγμένη σε μεγάλο βαθμό.
Τα Κούκλια συγκαταλέγονται μεταξύ των χωριών που έχουν ευεργετηθεί από το αρδευτικό έργο της Πάφου, ιδιαίτερα από το φράγμα του Ασπρόκρεμμου και τις γεωτρήσεις που ανορύχθηκαν κατά μήκος των ποταμών της περιοχής.
Από συγκοινωνιακής απόψεως, τα Κούκλια βρίσκονται περί τα 900 μέτρα ανατολικά του κύριου δρόμου Λεμεσού - Πάφου. Συνδέονται επίσης στα βορειοανατολικά με τα χωριά Σουσκιού (περί τα 5 χμ.) και Πάνω Αρχιμανδρίτα (περί τα 12 χμ.).
Η πολύ καλή γεωγραφική θέση των Κουκλιών, μεταξύ των αστικών κέντρων της Λεμεσού και της Πάφου, και οι προσοδοφόρες γεωργικές και κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις είναι παράγοντες που συνέβαλαν στην αξιόλογη πληθυσμιακή τους ανάπτυξη, από το 1881 μέχρι το 1974.
Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:
| Χρονολογία | Κάτοικοι |
|---|---|
| 1881 | 404 |
| 1891 | 461 |
| 1901 | 452 |
| 1911 | 479 |
| 1921 | 520 |
| 1931 | 547 |
| 1946 | 791(437 Έλληνες και 354 Τούρκοι) |
| 1960 | 1.041 (622 Έλληνες και 419 Τούρκοι) |
| 1973 | 1.110 (613 Έλληνες, 494 Τούρκοι και 3 άλλων εθνικοτήτων) |
| 1976 | 732 |
| 1982 | 681 |
| 1992 | 672 |
| 2001 | 669 |
| 2011 | 892 |
| 2021 | 1211 |
Μετά την τουρκική εισβολή του 1974, οι Τουρκοκύπριοι κάτοικοι των Κουκλιών εξαναγκάσθηκαν από την ηγεσία τους να εγκαταλείψουν το χωριό τους και να μεταφερθούν, μαζί με όλους τους άλλους Τουρκοκυπρίους των ελεύθερων περιοχών, για εγκατάσταση στις κατεχόμενες περιοχές. Η μεταφορά τους έγινε το 1975.
Μέσα στα διοικητικά όρια του χωριού βρίσκεται το τσιφλίκι των Κουκλιών, έκτασης 383 εκταρίων, το οποίο απαλλοτριώθηκε το 1948 (γνωστοποίηση απαλλοτρίωσης στην Επίσημη Εφημερίδα της 26.8.1948) μαζί με τα άλλα τρία τσιφλίκια της Πάφου (Αχέλεια, Μαμώνια και Πότιμα). Μετά την απαλλοτρίωση έγιναν από την κυβέρνηση αρκετά βελτιωτικά έργα και εγκαταστάθηκε στο τσιφλίκι γεωργικός σταθμός στον οποίο δοκιμάζονται νέες καλλιέργειες, περιλαμβανομένων τροπικών και υποτροπικών. Επίσης αρκετή εύφορη γη του τσιφλικιού ενοικιάζεται, σε μακροπρόθεσμη βάση, σε ιδιοκτήτες γειτονικών κοινοτήτων.
Τα Κούκλια καλύπτονται με πολεοδομικές ζώνες όπως όλες οι παράκτιες περιοχές της Πάφου.
Το χωριό βρίσκεται κτισμένο στην τοποθεσία όπου βρισκόταν η Παλαίπαφος, έδρα του βασιλείου της Πάφου, ενός από τα πιο σημαντικά αρχαία βασίλεια. Γι’ αυτό κι ολόκληρη η περιοχή του, περιλαμβανομένου και του χώρου όπου βρίσκονται κτισμένα τα σημερινά σπίτια του χωριού, αποτελεί σημαντικότατο αρχαιολογικό χώρο. Έχουν γίνει κατά καιρούς ανασκαφές και, μεταξύ των κυριοτέρων καταλοίπων που μπορεί κανένας να δει σήμερα είναι ο περίφημος ναός της Παφίας Αφροδίτης, άλλα ερείπια οικοδομημάτων, κατάλοιπα των οχυρώσεων της Παλαιπάφου και τύμβου που είχαν ανεγείρει οι Πέρσες όταν πολιόρκησαν την πόλη κατά την επανάσταση του 499 π.Χ. Επίσης πολλοί τάφοι διαφόρων περιόδων. Πολλά και σημαντικά κινητά ευρήματα προέρχονται από την περιοχή των Κουκλιών, εκ των οποίων αρκετά εκτίθενται στο τοπικό αρχαιολογικό Μουσείο που βρίσκεται στο χωριό και στεγάζεται στη μεσαιωνική έπαυλη στα νότιά του.
Ανασκαφές που έγιναν στην περιοχή (σε διάφορες τοποθεσίες τόσο της διοικητικής έκτασης των Κουκλιών όσο και του κοντινού χωριού Σουσκιού), απέδειξαν ότι η περιοχή αυτή της Κύπρου εκατοικείτο τουλάχιστον από την Χαλκολιθική περίοδο (3900-2500 π.Χ.). Αργότερα, ο χώρος των Κουκλιών απετέλεσε την τοποθεσία όπου ιδρύθηκε η παλαιά Πάφος που άκμασε από τον 12ο μέχρι και τον 4ο π.Χ. αιώνα. Στα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα ο βασιλιάς Νικοκλής μετέφερε την έδρα του βασιλείου στον χώρο της Νέας Πάφου, αλλά η Παλαίπαφος, εξαιτίας κυρίως του εκεί ναού της Αφροδίτης, υφίστατο ως σημαντικό παγκύπριο και διεθνές κέντρο λατρείας μέχρι και τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες. Η παρακμή της Παλαιπάφου ήλθε με την ταχεία εξάπλωση του Χριστιανισμού, ο οποίος σήμανε το τέλος της λατρείας της Αφροδίτης και, τελικά, την εγκατάλειψη και του ιερού της.
ΣΗΜ.: Για το σπουδαίο αρχαιολογικό χώρο των Κουκλιών και για την ιστορία του αρχαίου βασιλείου της Πάφου, βλέπε στο λήμμα: Πάφος- Παλαίπαφος και Πάφος- Ανασκαφές
Όπως φανερώνει και το όνομα του χωριού Κούκλια (όπως και του άλλου χωριού με το ίδιο όνομα στην επαρχία Αμμοχώστου), τούτο υφίστατο κατά τα Βυζαντινά χρόνια οπότε θα πρέπει ν’ απετέλεσε ιδιοκτησία Βυζαντινού αξιωματούχου, κουβικουλαρίου. Η λέξη κουβούκλιον σήμαινε νεκρικό θάλαμο αλλά και τον κοιτώνα των Βυζαντινών αυτοκρατόρων. Οι σωματοφύλακες των Βυζαντινών αυτοκρατόρων, που ήσαν επιφορτισμένοι και με τη φρούρηση του αυτοκρατορικού κοιτώνα, ονομάζονταν κουβικουλάριοι και συχνά τους παραχωρούνταν τιμάρια στις επαρχίες, ως ανταμοιβή για προσφερόμενες υπηρεσίες. Τέτοιοι κουβικουλάριοι πιθανότατα έγιναν κύριοι των δυο χωριών της Κύπρου που, γι’ αυτό το λόγο, ονομάστηκαν Κου[βού]κλια. Εξάλλου από το όνομα των κουβικουλαρίων ονομάσθηκαν κουβουκλεῖα (υποκορ. του κούβικλον, και λατινικά cubιculum) τα εξοχικά περίπτερα των Βυζαντινών, αντίστοιχα προς τα τουρκικά ghiosek (=κιόσκια). Συνεπώς και τα Κούκλια, εάν δεν απετέλεσαν ιδιοκτησίες κουβικουλαρίων, θα πρέπει ν’ απετέλεσαν εξοχικά καταλύματα άλλων Βυζαντινών αξιωματούχων.
Κουβούκλια αναφέρει το χωριό ο μεσαιωνικός χρονογράφος Λεόντιος Μαχαιράς (Χρονικόν, παρ. 652), αναφερόμενος στην εισβολή των Σαρακηνών της Αιγύπτου στην Κύπρο το 1425: ...Καί ἐκάψαν τήν Λεμεσόν... καί ἀπ’ ἐκεῖ ἐπῆγαν εἰς τά Κουβουκλία καί ἐποίκασιν πολλήν ζημίαν...
Ότι το χωριό εξακολουθούσε, μέχρι και την περίοδο της Φραγκοκρατίας, να ονομάζεται Κουβούκλια αντί του συντομευμένου αργότερα Κούκλια, αποδεικνύεται και από αρκετές άλλες αναφορές της περιόδου αυτής (όπως ο Αμάτι) αλλά και σε αναφορές στα κείμενα του ντε Μας Λατρί. Επανειλημμένα το χωριό μνημονεύεται ως Couvoucles, Covocola, Covocla, Cobuchule κλπ. Επίσης βρίσκεται σημειωμένο σε παλαιούς χάρτες και ως Cunuclia (ενώ το χωριό Κούκλια Αμμοχώστου σημειώνεται ως Covocha).
Ο ντε Μας Λατρί αναφέρει ότι κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας το χωριό ήταν μεγάλο βασιλικό κτήμα στο οποίο εκαλλιεργείτο κυρίως το ζαχαροκάλαμο. Ότι το χωριό απετέλεσε κατά την περίοδο αυτή σημαντικό φέουδο, αποδεικνύεται και από το μεγάλο μεσαιωνικό οικοδόμημα της έπαυλης των Κουκλιών, που δεσπόζει του λόφου στα δεξιά του κυρίου δρόμου από τη Λεμεσό προς την Πάφο. Το οικοδόμημα αυτό, που αποτελούσε τον πυρήνα του φέουδου της περιοχής και, μεταξύ άλλων, επέβλεπε την όλη παραγωγή ζάχαρης, ανήκει χρονολογικά στον 13ο αιώνα, αλλά έχει και μεταγενέστερες προσθήκες. Στα πρόσφατα χρόνια αναστηλώθηκε και συντηρήθηκε, σήμερα δε στεγάζει το τοπικό αρχαιολογικό Μουσείο των Κουκλιών. Το εντυπωσιακό πετρόκτιστο αυτό οικοδόμημα βρίσκεται στα νότια του σημερινού οικισμού των Κουκλιών, μεταξύ δε αυτού και των σπιτιών του χωριού βρίσκονται τα ερείπια του ναού της Αφροδίτης.
Η παραγωγή ζάχαρης από τις φυτείες ζαχαροκάλαμου στην περιοχή των Κουκλιών, αποδεικνύεται και από κατάλοιπα που έχουν βρεθεί, κυρίως δε από τα ερείπια του ιδίου του εργοστασίου επεξεργασίας των ζαχαροκάλαμων. Τα ερείπια αυτά βρίσκονται στα νοτιοδυτικά του χωριού, στην τοποθεσία Σταυρός, αριστερά του κυρίου δρόμου από τη Λεμεσό προς την Πάφο.
Βλέπε και λήμματα: ζάχαρη-ζαχαροκάλαμο και ζαχαρόμυλος
Το κτίριο της μεσαιωνικής έπαυλης (chateau), που αποτελεί σήμερα σημαντικό μνημείο των χρόνων της Φραγκοκρατίας, πιθανότατα σημαίνει ότι στα Κούκλια έδρευε κατά την περίοδο εκείνη και η τοπική διοίκηση (bailliage). Είναι μεγάλο κτιριακό σύμπλεγμα με κεντρική υπαίθρια αυλή. Η επιβλητική είσοδος βρίσκεται στη βόρεια πτέρυγα του κτιρίου. Στην ανατολική πτέρυγα σώζεται μεγάλη ορθογώνια αίθουσα που ανήκει στο αρχικό κτίριο του φραγκικού κάστρου και χρονολογείται στον 13ο αιώνα. Το επίπεδο του δαπέδου της είναι χαμηλότερο του σημερινού επιπέδου της αυλής. Έχει θολωτή στέγη που στηρίζεται σε καμάρες. Επίσης στη νότια πτέρυγα του κτιρίου σώζεται τμήμα της θολωτής στέγης καθώς και μια οξυκόρυφη αψίδα που χρονολογείται στον 15ο αιώνα. Άλλα κύρια τμήματα του κτιρίου είχαν κτιστεί κατά τις αρχές της περιόδου της Τουρκοκρατίας.
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η έπαυλη των Κουκλιών είχε κατασχεθεί από τους νέους κατακτητές του νησιού κι απετέλεσε τσιφλίκι. Τότε η καλλιέργεια ζαχαροκάλαμου είχε εγκαταλειφθεί και στη συνέχεια μια άλλη βασική παραγωγή την αντικατέστησε, η παραγωγή μεταξιού. Η εκτροφή μεταξοσκωλήκων ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένη στην επαρχία Πάφου κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας και συνεχίστηκε μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα (Αγγλοκρατία), οπότε λειτουργούσε στη Γεροσκήπου η πρώτη μεγάλη βιομηχανία, το μεταξουργείο.
Βλέπε λήμμα: Μετάξι, μεταξάς, μεταξωτά
Ο ιστορικός Φλώριος Βουστρώνιος (16ος αιώνας) αναφέρει το χωριό γράφοντάς το ως Covocla, από τη βυζαντινή του ονομασία Κουβούκλια, και σημειώνει ότι ήταν ένα των χωριών που αρδεύονταν από τον ποταμό Διαρίζο (Diariso). Ο ίδιος ιστορικός αναφέρει ότι το χωριό/φέουδο ήταν βασιλικής ιδιοκτησίας, ότι παρήγε μεγάλες ποσότητες ζάχαρης καθώς και πολύ καλής ποιότητας βαμβάκι. Μνημονεύει επίσης λεηλασία του χωριού από τους Μαμελούκους της Αιγύπτου τον Σεπτέμβριο του 1424 (οπότε λεηλατήθηκε και πυρπολήθηκε και η Λεμεσός).
Όπως γράφει ο Michael de Vezin, πρόξενος του Αλέππο στην Κύπρο που πέθανε στη Λάρνακα το 1792, η επαρχία της Πάφου παρήγε κυρίως κίτρινο μετάξι, ενώ άσπρο παραγόταν κυρίως στην περιοχή της Κυθρέας. Εξάλλου ο περιηγητής Κορνήλιος βαν Μπρούιν από τη Χάγη, που επισκέφθηκε την Κύπρο το 1683, γράφει ότι άφθονο μετάξι παράγεται στα Κούκλια της Πάφου.
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα χριστιανικά μνημεία της περιοχής των Κουκλιών. Η κύρια εκκλησία του χωριού είναι η Καθολική, των μεσαιωνικών χρόνων, που διασώζει στο εσωτερικό της τοιχογραφίες.
Βλέπε λήμμα: Παναγία Καθολική, Κούκλια
Περί τα 3,5 χιλιόμετρα βόρεια του χωριού, σε δυσπρόσιτη περιοχή, βρίσκεται η Παλαιά Εγκλείστρα. Πρόκειται για μικρό παρεκκλήσι λαξευμένο στο βράχο, τετράγωνου σχήματος, στο οποίο σώζονται ωραία δείγματα τοιχογραφιών του 15ου αιώνα. Το παρεκκλήσι είχε αποτελέσει αρχικά το ερημητήριο κάποιου άγνωστου ασκητή. Σύμφωνα προς την τοπική παράδοση είχε αποτελέσει την αρχική εγκλείστρα του Αγίου Νεοφύτου, πριν ο άγιος κατασκευάσει τη γνωστή εγκλείστρα του στο χώρο όπου βρίσκεται σήμερα το μοναστήρι του.
Βλέπε λήμμα: Νεόφυτος άγιος, Εγκλείστρα
Στην ίδια περιοχή βρίσκονται δυο ακόμη σπηλιές στην απότομη όχθη παραποτάμου του Διαρίζου, αλλά είναι κατεστραμμένες και διασώζουν ελάχιστα μόνο ίχνη τοιχογραφιών. Επίσης στην ίδια περιοχή βρίσκονται τα ερείπια του μοναστηριού του Αγίου Κωνσταντίνου. Ο ναός του μοναστηριού, χωρίς στέγη, διασώζει στο εσωτερικό του τοιχογραφίες.
Κατά τον Ιερώνυμο Περιστιάνη, στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας και στα πρώτα χρόνια της Αγγλοκρατίας (δηλαδή γύρω στα 1878) δίδαξε στα Κούκλια τα γράμματα ο παπά Χριστόδουλος από τον Παλιόμυλο της Μαραθάσας. Το μάθημα γινόταν στο σπίτι του αλλά και στα χωράφια.
Ο Αθανάσιος Σακελλάριος (Τά Κυπριακά, Α΄, 1890, σ. 80) γράφει ότι την εποχή που επισκέφθηκε το χωριό, τούτο είχε 450 πενέστατους κατοίκους.
Φώτο Γκάλερι
