Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Στη Σαλαμίνα ανασκάφηκε μεγάλη, πεντάκλιτη σήμερα βασιλική που ονομάζεται συνήθως βασιλική του Αγίου Επιφανίου. Η βασιλική ευρίσκεται στο μέσο περίπου της Σαλαμίνος, βορείως της ρωμαϊκής Αγοράς και της μεγάλης υδατοδεξαμενής που είναι γνωστή σαν «βούτα» (από τη γαλλική λέξη "voute" που σημαίνει καμάρα, θόλος, γιατί αρχικά καλυπτόταν με θόλους) και μέσα στο νεότερο (7ος αιώνας;) τείχος που περιβάλλει το κέντρο της Σαλαμίνας. Είναι πολύ πιθανό ότι η βασιλική αυτή είναι εκείνη που άρχισε να κτίζεται από τον άγιο Επιφάνιο γύρω στα τέλη του 4ου αιώνα και δεν είχε συμπληρωθεί μέχρι τον θάνατό του το 403 μ. Χ. Σύμφωνα με τη βιογραφία του, ο άγιος Επιφάνιος ετάφη μέσα στη βασιλική που είχε κτίσει. Πραγματικά, κατά τις ανασκαφές που έγιναν βρέθηκε τάφος μαρμαρεπένδυτος στο ανατολικό άκρο του αρχικού δεύτερου νότιου κλίτους. Ο τάφος ήταν κενός, γιατί, όπως είναι γνωστό, τα λείψανα του αγίου μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη.

Η βασιλική του Αγίου Επιφανίου αρχικά ήταν επτάκλιτη και είχε σχήμα ακανόνιστου ορθογωνίου. Έχει μήκος 56 μ. και πλάτος 35 μ. Έξι κιονοστοιχίες, από τις οποίες οι τέσσερις με κίονες και οι δυο (εξωτερικές) με πεσσούς και προσαρτημένους σ’ αυτούς, στην εσωτερική πλευρά, ημικίονες χώριζαν την βασιλική σ' επτά κλίτη. Το μέσο κλίτος είχε πλάτος σχεδόν 12 μ., τα εσωτερικά κλίτη 4 μ. και τα εξωτερικά μόλις 1,5 μ. Κατά μήκος των μακρών τοίχων υπήρχαν διάδρομοι πλάτους 2 μ., που επικοινωνούσαν με τον νάρθηκα και στέγαζαν τα κλιμακοστάσια που οδηγούσαν στα υπερώα (γυναικωνίτες) που βρίσκονταν πάνω από τα πλάγια κλίτη. Κατά μήκος των διαδρόμων με τα κλιμακοστάσια υπήρχαν μακρά διαμερίσματα πλάτους 5 μ., με εσωτερικές παραστάδες, παρόμοια με τα διαμερίσματα της βασιλικής του Κουρίου όπου υπήρχαν και κτιστά πεζούλια, που επικοινωνούσαν με το νάρθηκα της βασιλικής και ερμηνεύθηκαν σαν κατηχούμενα με βάση την περιγραφή της βασιλικής της Τύρου από τον Καισαρείας Ευσέβιο.

Ο νάρθηκας της βασιλικής του Αγίου Επιφανίου είχε πλάτος πολύ μεγαλύτερο του πλάτους του κυρίως ναού, εφόσον επικοινωνούσε και με τους διαδρόμους των κλιμακοστασίων και με τα κατηχούμενα. Το πλάτος του νάρθηκα, που μόνο μερικώς έχει ανασκαφεί, φθάνει τα 48 μ. και το μήκος του κάπως λιγότερο από 5 μ. Στο νότιο άκρο, και πιθανότατα και στο βόρειο που δεν έχει ανασκαφεί, κατέληγε σε ημικυκλική αψίδα εγγεγραμμένη στο πάχος του τοίχου. Ο νάρθηκας δηλαδή της βασιλικής του Αγίου Επιφανίου είχε περίπου τη μορφή του νάρθηκα της βασιλικής της «Καμπανόπετρας» που βρίσκεται στα νοτιοανατολικά κοντά στο νότιο λιμάνι της Σαλαμίνας και χρονολογείται στον 6ο μ.Χ. αιώνα.

Το κεντρικό κλίτος της βασιλικής του Αγίου Επιφανίου κατέληγε στ’ ανατολικά σε προεξέχουσα ημικυκλική αψίδα, ενώ τα εσωτερικά κλίτη που βρίσκονται δεξιά κι αριστερά του κεντρικού κατέληγαν σε ημικυκλικές αψίδες εγγεγραμμένες στο πάχος του ευθέος ανατολικού τοίχου της βασιλικής. Η κεντρική αψίδα επικοινωνούσε μέσω στενών ανοιγμάτων με τις μικρές αψίδες των πλαγίων εσωτερικών κλιτών, όπως και οι βασιλικές της Αφέντρικας και του Αγίου Φίλωνος Ριζοκαρπάσου, της Περγαμηνιώτισσας κοντά στην Ακανθού και των Σόλων.

Τόσο οι βάσεις των κιόνων, όσο και οι κίονες και τα κιονόκρανα της βασιλικής του Αγίου Επιφανίου είναι κατασκευασμένα από πωρόλιθο. Οι βάσεις είναι αττικού - ιωνικού τύπου και τα κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού και κατασκευάσθηκαν ειδικά για τη βασιλική. Ειδικά κατασκευασμένοι για τη βασιλική είναι και οι σπόνδυλοι των κιόνων που φαίνεται ότι ήταν αρράβδωτοι.

Ανατολικά των πλαγίων κλιτών υπήρχε ευρύς διάδρομος, πλάτους 13 μ. και μήκους 25 και πλέον μέτρων που οδηγούσε στο βαπτιστήριο της βασιλικής, ένα ορθογώνιο κτίσμα με ένα κεντρικό διάδρομο και δωμάτια από τη μια και την άλλη πλευρά. Ο διάδρομος αυτός επικοινωνούσε με το νότιο εξωτερικό κλίτος της βασιλικής και με τον διάδρομο στον οποίο υπήρχαν τα κλιμακοστάσια. Επειδή η βάπτιση γινόταν συνήθως σε περίοδο χειμώνα και το βαπτιστήριο, όπως θα δούμε, θερμαινόταν, είναι απίθανο να ήταν ακάλυπτος ο διάδρομος που οδηγούσε από τη βασιλική στο βαπτιστήριο. Η κάλυψη όμως του διαδρόμου αυτού με δοκούς ή ζευκτά μήκους πέραν των 13 μ., φαίνεται μάλλον απίθανη. Γι’ αυτό είναι πολύ πιθανό ο διάδρομος αυτός να χωριζόταν με πεσσούς σε τρία κλίτη όπως αργότερα η μικρή βασιλική που κτίστηκε μέσα σ’ αυτόν.

Το βαπτιστήριο της βασιλικής του Αγίου Επιφανίου αποτελείται από ένα κεντρικό διάδρομο νοτίως του οποίου υπήρχαν δυο ευρύχωρα δωμάτια από τα οποία μόνο το δυτικότερο έχει ανασκαφεί πλήρως. Το δωμάτιο αυτό είχε στο μέσο του ανατολικού τοίχου μικρή ημικυκλική αψίδα στην οποία φαίνεται υπήρχε ο θρόνος του επισκόπου. Το δωμάτιο αυτό χρησίμευε για τις προβαπτισματικές τελετές (απόταξη, σύνταξη, ομολογία πίστεως). Στα βόρεια του διαδρόμου υπήρχαν δυο αίθουσες που χρησίμευαν σαν αποδυτήρια, στα οποία εκείνοι που επρόκειτο να βαπτισθούν αφαιρούσαν τα ενδύματά τους, και ακολουθούσε στ’ ανατολικά ένα δωμάτιο με τη σταυρική κολυμβήθρα και ημικυκλική αψίδα, το φωτιστήριο, στο οποίο βαπτίζονταν από τον επίσκοπο οι κατηχούμενοι, αφού κατέβαιναν στην κολυμβήθρα από το δυτικό σκέλος με τέσσερα σκαλοπάτια. Αφού βαπτίζονταν ανέβαιναν από το ανατολικό σκέλος και έμπαιναν σε μια ευρύχωρη αίθουσα, το χρισμάριον, στο οποίο εχρίονταν με το μύρο και αφού ντύνονταν στα λευκά και κρατώντας αναμμένες λαμπάδες σχημάτιζαν πομπή και μέσω του διαδρόμου έφθαναν στον νάρθηκα και έμπαιναν στον κυρίως ναό όπου παρακολουθούσαν τη Θεία Λειτουργία και μετελάμβαναν των Αχράντων Μυστηρίων. Το φωτιστήριο του βαπτιστηρίου της βασιλικής του Αγίου Επιφανίου θερμαινόταν με υπόκαυστο όπως το βαπτιστήριο της βασιλικής της Θάσου, της βασιλικής των Θηβών (Νέας Αγχιάλου) της Θεσσαλίας και της βασιλικής της Απολλωνίας στην Κυρηναϊκή. Στ’ ανατολικά των βορείων πλαγίων κλιτών της βασιλικής υπήρχαν δυο ορθογώνια διαμερίσματα, από τα οποία το νοτιότερο ήταν πολύ ευρύτερο και χωριζόταν με πεσσούς σε δυο τμήματα. Τα δυο αυτά διαμερίσματα επικοινωνούσαν μεταξύ τους και το βορειότερο από τα δυο επικοινωνούσε και με τον διάδρομο με τα κλιμακοστάσια των υπερώων και με το στενό βόρειο εξωτερικό κλίτος της βασιλικής. Με τη θέση τους τα διαμερίσματα αυτά ενθυμίζουν τα παστοφόρια, που υπήρχαν ανατολικά και εκατέρωθεν της κεντρικής αψίδας της βασιλικής, όπως για παράδειγμα στη βασιλική του Κουρίου. Η κεντρική αψίδα της βασιλικής του Αγίου Επιφανίου περικλειόταν σε αυλή ακανόνιστου ορθογώνιου σχήματος.

Στα δυτικά του νάρθηκα της βασιλικής υπήρχε αίθριο το οποίο όμως δεν έχει ανασκαφεί. Η βασιλική του Αγίου Επιφανίου αναμφίβολα είναι μια από τις μεγαλύτερες βασιλικές της Κύπρου.

Τον 6ο αιώνα, πιθανότατα, έγινε ευρύτατη ανακατασκευή της βασιλικής του Αγίου Επιφανίου. Τότε αφαιρέθηκαν οι κιονοστοιχίες που χώριζαν τα πλάγια εσωτερικά κλίτη και έτσι η βασιλική έγινε πεντάκλιτη και τα δυο πλάγια εσωτερικά κλίτη, από την κάθε πλευρά του μέσου κλίτους, ενώθηκαν. Έτσι περιορίστηκαν τα κλίτη σε κάθε πλευρά του κεντρικού κλίτους σε δυο, από τα οποία το εσωτερικό έγινε ευρύτατο, 8,50 μ., ενώ το εξωτερικό παρέμεινε στενό όπως ήταν, δηλ. 1,50 μ. Την ίδια εποχή τοποθετήθηκε στην αψίδα του μέσου κλίτους ημικυκλικό σύνθρονο, ενώ το βήμα επεκτάθηκε δυτικότερα και κατέλαβε τα τέσσερα μετακιόνια διαστήματα του μέσου κλίτους. Ταυτόχρονα το μωσαϊκό δάπεδο της βασιλικής αντικαταστάθηκε με μεγάλες μαρμάρινες πλάκες. Το αρχικό ψηφιδωτό δάπεδο της βασιλικής διασώθηκε κάτω από το σύνθρονο και μέσα στα ανοίγματα με τα οποία επικοινωνούσε η κεντρική αψίδα με τις μικρές πλάγιες αψίδες.

Η βασιλική, σύμφωνα με γραπτές πηγές, ήταν διακοσμημένη με εντοίχια ψηφιδωτά και τοιχογραφίες πραγματικά δε κατά την ανασκαφή της βασιλικής βρέθηκαν υπολείμματα από εντοίχια ψηφιδωτά. Δυστυχώς η βασιλική καταστράφηκε βίαια κατά τις πρώτες αραβικές επιδρομές εναντίον της Κύπρου στα μέσα του 7ου αιώνα. Είναι πιθανό ότι η βασιλική επισκευάσθηκε αλλά κατά στράφηκε ολοκληρωτικά στις επιδρομές που ακολούθησαν την υποχρεωτική μετοικεσία των Κυπρίων στην περιοχή Κυζίκου (691 μ.Χ). Μετά την επιστροφή των Κυπρίων στην πατρίδα τους το 698 μ.Χ. φαίνεται ότι ο διάδρομος που οδηγούσε από τη βασιλική προς το βαπτιστήριό της μετετράπη σε τρίκλιτη βασιλική. Για τον σκοπό αυτό κτίστηκε στα ανατολικά ημικυκλική αψίδα με σύνθρονο, τα θεμέλια των οποίων είναι κτισμένα πάνω στο αρχικό ψηφιδωτό δάπεδο. Στα δυτικά προστέθηκε νάρθηκας στον οποίο περιελήφθη και ο τάφος του αγίου Επιφανίου. Τον 9ο αιώνα, πιθανότατα, η ξύλινη στέγη της μικρής αυτής βασιλικής αντικαταστάθηκε από τρεις τρούλλους στο μέσο κλίτος και κτιστούς θόλους στα πλάγια κλίτη. Τότε οι πεσσοί και οι εξωτερικοί τοίχοι ενισχύθηκαν για να μπορούν να αντέξουν στο βάρος και στις ωθήσεις των τρούλλων και των θόλων. Την ίδια εποχή ο νάρθηκας της μικρής αυτής βασιλικής επεκτάθηκε στα δυτικά και κατέλαβε τον χώρο μέχρι το δεύτερο από τα ανατολικά μετακιόνιο διάστημα. Έτσι ο μικρός αυτός ναός που αντικατέστησε τη μεγάλη ξυλόστεγη βασιλική του Αγίου Επιφανίου είχε περίπου την εμφάνιση του ναού του Αποστόλου Βαρνάβα, τρία περίπου χιλιόμετρα δυτικότερα και του ναού του Αγίου Λαζάρου στη Λάρνακα. Η τρίτρουλλη αυτή εκκλησία εξακολουθούσε να υπάρχει μέχρι το τέλος της Φραγκοκρατίας. Αργότερα φαίνεται ότι εγκαταλείφθηκε και βαθμιαία καταστράφηκε τελείως.

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια