Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η εκκλησία της Παναγίας Χρυσελεούσας στην Έμπα κτίσθηκε αρχικά σε σχήμα ελεύθερου σταυρού με τρούλλο, με το δυτικό σκέλος επιμηκέστερο του ανατολικού. Στ' ανατολικά κατέληγε σε «ημικυκλική» αψίδα τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά. Αργότερα μετασχηματίσθηκε σε είδος εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλλο και νάρθηκα με τρούλλο.

Η αρχική εκκλησία κτίσθηκε πιθανότατα στα τέλη του 12ου ή τις αρχές του 13ου αιώνα, γιατί η αρχαιότερη τοιχογραφία της εκκλησίας μπορεί να χρονολογηθεί στις αρχές του 13ου αιώνα. Στον κατά μήκος άξονα, που είναι από ανατολικά προς τα δυτικά, η εκκλησία έχει μήκος 17,10 μ. χωρίς την αψίδα, ενώ στον άξονα από βορρά-νότο έχει πλάτος 11,70 μ. Το πλάτος του μακρού σκέλους του σταυρού είναι 4,10 μ. Το ίδιο περίπου πλάτος έχει και το βραχύ σκέλος. Η αψίδα έχει χορδή 3,10 μ. και βέλος 2,90 μ., είναι δηλαδή μεγαλύτερη του ημικυκλίου. Οι καμάρες της εκκλησίας είναι ελαφρά οξυκόρυφες. Από την αρχική διακόσμηση της εκκλησίας έχει αποκαλυφθεί η τοιχογραφία του αγίου Γεωργίου έφιππου στον δυτικό τοίχο του βόρειου σκέλους του σταυρού. Η τοιχογραφία αυτή, που χαρακτηρίζεται από ισχυρά περιγράμματα και την περιορισμένη χρωματική κλίμακα, μπορεί να χρονολογηθεί στις αρχές του 13ου αιώνα και αποτελεί τον terminus ante quem για την ανέγερση της εκκλησίας.

Στο δεύτερο μισό του 13ου αιώνα η εκκλησία μετασχηματίσθηκε σε είδος του τύπου του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλλο και στα δυτικά προστέθηκε νάρθηκας, το κεντρικό τμήμα του οποίου καλύπτεται με τρούλλο. Το τύμπανο του τρούλλου αυτού εξωτερικά είναι δεκάπλευρο, αλλά όπως και ο τρούλλος του κυρίως ναού έχει τέσσερα μόνο παράθυρα. Στη βόρεια πλευρά της εκκλησίας, τόσο στα δυτικά όσο και στα ανατολικά του βόρειου σκέλους του σταυρού, κτίσθηκαν γωνιαία διαμερίσματα. Στ' ανατολικά το βορειοανατολικό γωνιαίο διαμέρισμα είναι τετράγωνο με εσωτερικές διαστάσεις 2,10X2,10 μ., ενώ το βορειοδυτικό διαμέρισμα έχει μήκος 8 μ. περίπου και πλάτος 2,05 μ. Στα νότια κτίσθηκε μόνο το νοτιοδυτικό διαμέρισμα που έχει μήκος όσο και το βορειοδυτικό και πλάτος 2,55 μ. Το βορειοδυτικό διαμέρισμα είναι ενωμένο μόνο με το βόρειο σκέλος του σταυρού και με τον νάρθηκα ενώ το νοτιοδυτικό επικοινωνεί και με το δυτικό σκέλος του σταυρού.

Ο νάρθηκας έχει πλάτος 11,10 μ. και μήκος 3,85 μ. χωρίς την προεξοχή που σχηματίζεται στο κέντρο της δυτικής πλευράς. Το κεντρικό τμήμα του νάρθηκα καλύπτεται με τρούλλο ενώ το βόρειο και το νότιο με οξυκόρυφες καμάρες. Όταν ανεγέρθηκε ο νάρθηκας διακοσμήθηκε με τοιχογραφίες. Τμήματα των τοιχογραφιών αυτών αποκαλύφθηκαν κάτω από παχύ στρώμα γύψου. Οι τοιχογραφίες αυτές μπορούν να χρονολογηθούν στα τέλη του 13ου αιώνα ή τις αρχές του 14ου. Η εκκλησία έχει δυο εισόδους, μια στο μέσο του βόρειου τοίχου του βόρειου σκέλους του σταυρού, πλάτους 1,50 μ. Η είσοδος αυτή είναι σχετικά νεότερη. Η αρχική είσοδος ήταν 0,50 μ. ανατολικότερα. Η αρχική αυτή είσοδος κτίσθηκε εν μέρει και καλύφθηκε με τοιχογραφία στα τέλη του 15ου αιώνα. Η τοιχογραφία αυτή καταστράφηκε εν μέρει όταν ανοίχθηκε η σημερινή είσοδος.

Η δυτική είσοδος έχει πλάτος 1,60 μ. και δεν φαίνεται να έχει υποστεί οποιαδήποτε επέμβαση μετά την ανέγερση του νάρθηκα. Εξωτερικά στη δυτική πλευρά υπάρχει πρόπυλο που κατασκευάσθηκε μετά τον σεισμό του 1953.

Η αρχική εκκλησία διακοσμήθηκε με τοιχογραφίες μετά την ανέγερσή της. Απ' αυτές ορατή είναι μόνο η τοιχογραφία του αγίου Γεωργίου. Άλλες διακρίνονται κάτω από τοιχογραφίες του τέλους του 15ου αιώνα στον βόρειο και τον ανατολικό τοίχο του βόρειου σκέλους του σταυρού. Στα τέλη του 15ου αιώνα η εκκλησία διακοσμήθηκε ξανά με τοιχογραφίες. Δυστυχώς το 1896, σύμφωνα με χρονολογία που υπήρχε στην αψίδα, οι τοιχογραφίες της αψίδας, της ανατολικής, της βόρειας και της νότιας καμάρας και οι ευαγγελιστές, μ' εξαίρεση τον Ιωάννη, στα σφαιρικά τρίγωνα αντικαταστάθηκαν με τοιχογραφίες σε γύψο εντελώς κακότεχνες. Ταυτόχρονα ένα μεγάλο μέρος από τις τοιχογραφίες της δυτικής καμάρας αντικαταστάθηκε με παρόμοιες τοιχογραφίες. Σήμερα τοιχογραφίες του τέλους του 15ου αιώνα σώζονται μόνο στον τρούλλο και στη δυτική καμάρα.

Στον τρούλλο εικονίζεται μέσα σε κύκλο με τα χρώματα της ίριδος ο Χριστός Παντοκράτωρ. Τον Παντοκράτορα περιβάλλει ζώνη στην οποία οι Αγγελικές Δυνάμεις (Άγγελοι, Αρχάγγελοι, Χερουβείμ, Σεραφείμ, Πολυόμματα, Μετάρσια, Πτερωτά) περιβάλλουν την Θεοτόκο που εικονίζεται δεόμενη πάνω από το ανατολικό παράθυρο του τρούλλου. Στο τύμπανο του τρούλλου εικονίζονται δεκαέξι προφήτες, ανά τέσσερις ανάμεσα στα τέσσερα παράθυρα του τρούλλου. Μερικοί από τους προφήτες αυτούς, όπως κι ο Παντοκράτορας κι η ζώνη που τον περιβάλλει, έχουν υποστεί σημαντική φθορά από τον σεισμό του 1953 και τη διείσδυση της υγρασίας πριν από τη στεγανοποίηση του τρούλλου και τη στερέωση των τοιχογραφιών. Σήμερα διακρίνονται οι ακόλουθοι προφήτες: Σοφονίας, Ζαχαρίας, Δαβίδ, Μωυσής, Δανιήλ, Ιερεμίας, Αββακούμ, Σολομών, Ηλίας, Ιωνάς, Μιχαίας, Ησαΐας, Ιεζεκιήλ και Ααρών. Δυο είναι αδιάγνωστοι. Η τέχνη των τοιχογραφιών του τρούλλου διαφέρει από τις τοιχογραφίες της δυτικής καμάρας. Οι τοιχογραφίες του τρούλλου είναι παλαιότερες και καλύτερης τέχνης και μπορούν να χρονολογηθούν στα τέλη του 15ου αιώνα.

Στη δυτική καμάρα σώζονται αρκετές τοιχογραφίες που μπορούν να χρονολογηθούν στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα. Στο νότιο μισό της καμάρας εικονίζεται η Δευτέρα Παρουσία. Δυστυχώς το μέγιστο μέρος της σκηνής αυτής έχει επιζωγραφιστεί το 1896. Από τις αρχικές τοιχογραφίες της Δευτέρας Παρουσίας σώζονται ο Χριστός, η Παναγία, ο Πρόδρομος, οι έξι απόστολοι που κάθονται στα δεξιά του Χριστού και οι άγγελοι που στέκονται πίσω από τους αποστόλους και τον Χριστό. Το βόρειο μισό της δυτικής καμάρας διαιρείται σε τρεις ζώνες. Οι δυο πάνω ζώνες χωρίζονται σε 12 σκηνές, έξι σε κάθε ζώνη, που αναφέρονται στις μετά την Ανάσταση του Χριστού διηγήσεις των Ευαγγελίων.

Στην πάνω ζώνη εικονίζονται: 1) Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τα Έθνη. 2) Η Μαρία η Μαγδαληνή, η Μαρία Ιακώβου και η Σαλώμη έρχονται προς το Μνημείο (Μάρκ. 16, 1-7). 3) Μη μου άπτου. 4) Οι γυναίκες που ακολούθησαν τον Ιησούν από τη Γαλιλαία έρχονται στον κενό τάφο (Λουκ. Κ8, 1 - 10). 5) Ο Ιησούς εις Εμμαούς «κλῶν τόν ἄρτον». 6) Ο Ιησούς εμφανίζεται στους μαθητές του. Στη δεύτερη σειρά: 1) Ο Πέτρος και ο Ιωάννης έρχονται στο Κενό Μνημείο. 2) Η Μαρία Μαγδαληνή κλαίουσα παρά το Μνημείον «θεωρεῖ δύο Ἀγγέλους ἐν λευκοῖς» (Ιωαν. Κ, 11-13). 3) Η ψηλάφηση του Θωμά. 4) Η θαυμαστή αλιεία. 5) «Σίμων Ἰωνᾶ ἀγαπᾶς με;» 6) «Χαίρετε».

Στη χαμηλότερη ζώνη του βόρειου μισού της δυτικής καμάρας εικονίζονται από τη μέση και πάνω οι άγιοι Ανδρόνικος, Αθανάσιος, αδιάγνωστος, Θεοδόσιος ο Κοινοβιάρχης, Εφραίμ ο Σύρος, Σάββας, Αντώνιος, Κοσμάς ο ποιητής, Ιωσήφ ο υμνογράφος, Θεόδωρος ο Στουδίτης και ο Συμεών ο Στυλίτης.

Στον ανατολικό τοίχο του βόρειου σκέλους του σταυρού αποκαλύφθηκαν, μετά την αφαίρεση νεότερης τοιχογραφίας, ο άγιος Μάμας καβαλάρης σε λιοντάρι κι ο άγιος Νικόλαος όρθιος. Βορειότερα του ανοίγματος που οδηγεί στο βορειοανατολικό διαμέρισμα, μετά την αφαίρεση στρώματος γύψου, αποκαλύφθηκε ο άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης όρθιος. Στ' ανατολικά της βόρειας εισόδου, μετά την αφαίρεση στρώματος γύψου, αποκαλύφθηκε η τοιχογραφία του αγίου Ονουφρίου. Οι τοιχογραφίες αυτές χρονολογούνται στις αρχές του 16ου αιώνα.

Στον νότιο τοίχο του νάρθηκα δοκιμαστική έρευνα έφερε σε φως τμήμα γιγαντιαίου αγίου Γεωργίου έφιππου με σκηνές του μαρτυρίου του. Στον βόρειο τοίχο της Πιόσχημης εξοχής του δυτικού τοίχου του νάρθηκα αποκαλύφθηκε τμήμα έφιππου στρατιωτικού αγίου. Απέναντι στον νότιο τοίχο αποκαλύφθηκαν σε καλή κατάσταση ένας αδιάγνωστος ιεράρχης και η αγία Βαρβάρα. Οι τοιχογραφίες αυτές μπορούν να χρονολογηθούν στα τέλη του 13ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα.

Το ξυλόγλυπτο εικονοστάσιο της εκκλησίας της Χρυσελεούσας στην Έμπα έγινε το 1747. Τότε έγιναν κι οι εικόνες του Δωδεκαόρτου και της Μεγάλης Δεήσεως από τον ζωγράφο ιερομόναχο Ιωαννίκιο και τους μαθητές του Φιλάρετο και Λαυρέντιο σύμφωνα με επιγραφή στην ποδέα κάτω από την εικόνα του Χριστού. Στο εικονοστάσιο βρίσκονται εξαίρετες εικόνες του 16ου αιώνα, του Χριστού έργο του ζωγράφου Τίτου, του Προδρόμου και της Θεοτόκου Οδηγήτριας. Άλλες εικόνες του 16ου αιώνα είναι δυο εικόνες με τους 12 αποστόλους, έξι σε κάθε μια, κι ο Συμεών ο Στυλίτης.