Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Το μοναστήρι αυτό του Προφήτη Ηλία είναι κτισμένο στα βουνά του Μαχαιρά, 6 περίπου χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του χωριού Λυθροδόντας, μέσα σε ωραίο πευκοδάσος. Το μοναστήρι ήταν μετόχι του μοναστηριού της Παναγίας του Μαχαιρά που κατείχε μεγάλη δασική έκταση στην περιοχή. Το 1926 το Τμήμα Δασών, για ν' απαλλάξει το δάσος από τις αίγες του μοναστηριού απαλλοτρίωσε τόσο τις δασικές εκτάσεις που κατείχε όσο και το ίδιο το μοναστήρι, μ' εξαίρεση την εκκλησία του μοναστηριού. Έτσι σήμερα η μεν εκκλησία ανήκει στο μοναστήρι του Μαχαιρά, το δε μοναστηριακό κτίριο ανήκει στο Τμήμα Δασών.

Η εκκλησία, εξωτερικών διαστάσεων 14,85 Χ 5,60 μ., είναι αποτέλεσμα πολλών επεμβάσεων και καταλαμβάνει τη νότια πλευρά του Γαμματόσχημου μοναστηριού. Η εκκλησία είναι σήμερα μονόκλιτη, καμαροσκέπαστη με οξυκόρυφη καμάρα που στηρίζεται σε τρία σφενδόνια που ξεκινούν από προβόλους στο βόρειο και το νότιο τοίχο. Τα δυο ανατολικά σφενδόνια στηρίζονται σε δυο επάλληλους τεταρτοκυκλικούς προβόλους, ενώ το δυτικό σφενδόνιο στηρίζεται σε περισσότερο επεξεργασμένους προβόλους. Έχει δυο εισόδους, στο νότιο και το βόρειο τοίχο που ανοίγονται σε απόσταση 5,60 μ. από τις δυτικές γωνίες. Η νότια είσοδος έχει πλάτος 1 μ. ενώ η βόρεια, που είναι η κύρια είσοδος, 1,19 μ. Άλλη μικρότερη θύρα βρίσκεται στο δυτικό άκρο του βόρειου τοίχου και έχει πλάτος 0,70 μ. Τόσο οι ορθοστάτες των θυρών όσο και τα οξυκόρυφα τόξα τους είναι κατασκευασμένα από πωρόλιθους, ενώ οι τοίχοι της εκκλησίας είναι κτισμένοι από ακανόνιστους ηφαιστειογενείς λίθους της περιοχής. Στο τμήμα όμως του βόρειου και του νότιου τοίχου που βρίσκεται ανατολικά των δυο εισόδων παρατηρούνται υπολείμματα πεσσών από πωρόλιθους που στήριζαν τόξα ή και τόξα που σώζονται μέχρι σήμερα αλλά είναι εντοιχισμένα. Στο βόρειο τοίχο σώζονται δυο κατεστραμμένα τόξα κι ένα τοξωτό άνοιγμα οξυκόρυφο που εντοιχίσθηκε. Στο εντοιχισμένο αυτό άνοιγμα ανοίχθηκε ορθογώνιο παράθυρο διαστάσεων 0,84 Χ 0,66 μ. Στο νότιο τοίχο σώζονται κατεστραμμένα δυο ανοίγματα κι ένα άλλο που καλύπτεται με χαμηλωμένο τόξο από τούβλα. Το δεύτερο από τ' ανατολικά άνοιγμα είχε ημικυκλικό τόξο από τούβλα. Από το τόξο αυτό σώζεται μικρό μέρος.

Η εκκλησία καταλήγει στ' ανατολικά σε ημικυκλική αψίδα που έχει χορδή 2,70 μ. και βέλος 1,40 μ. Στο κέντρο του ημικυκλικού τοίχου της αψίδας υπάρχει μικρό παράθυρο ορθογώνιο, εξωτερικά, διαστάσεων 0,56 Χ 0,46 μ. και τοξωτό, εσωτερικά, διαστάσεων 0,82 Χ 0,65 μ. Μικρό ορθογώνιο παράθυρο υπάρχει ψηλά στο δυτικό τοίχο.

Ο ανατολικός τοίχος της εκκλησίας συνεχίζει 2,52 μ. βορείως της εξωτερικής πλευράς του βόρειου τοίχου και έχει παράθυρο με οξυκόρυφο τόξο, διαστάσεων 1,15 Χ 0,79 μ. Εξάλλου η κορυφή του βόρειου τοίχου εξωτερικά φαίνεται να καμπυλώνει προς τα έξω, σαν να υποδηλώνει γέννηση καμάρας. Η λεπτομέρεια αυτή σε συνδυασμό με τον υφιστάμενο ανατολικό τοίχο υποδηλώνει την ύπαρξη και δεύτερου, στενότερου, κλίτους με καμάρα που καταστράφηκε σε άγνωστο χρόνο.

Όπως φαίνεται λοιπόν η αρχική εκκλησία ήταν πολύ διαφορετική από τη σημερινή. Αρχικά φαίνεται ότι ήταν μικρή, τρίκλιτη ξυλόστεγη εκκλησία. Αργότερα η εκκλησία έγινε καμαροσκέπαστη αλλά περιορίστηκε στο μεσαίο κλίτος. Πολύ αργότερα επεκτάθηκε στα δυτικά και έγινε δίκλιτη. Γι’ αυτό και οι πρόβολοι του δυτικού σφενδονίου είναι διαφορετικοί από εκείνους των δυο άλλων σφενδονίων. Αυτό πιθανότατα έγινε στα χρόνια της Φραγκοκρατίας.

Όταν ακόμη πιο ύστερα καταστράφηκε το βόρειο κλίτος ανοίχθηκαν οι σημερινές είσοδοι της εκκλησίας.

Η αρχική εκκλησία ήταν διακοσμημένη με τοιχογραφίες, υπολείμματα των οποίων φαίνονται στον βόρειο τοίχο κάτω από τα νεότερα επιχρίσματα. Τα λείψανα των τοιχογραφιών αυτών σε συνδυασμό με το κατεστραμμένο ημικυκλικό τόξο από τούβλα στο νότιο τοίχο συνηγορούν για χρονολόγηση της αρχικής εκκλησίας ίσως στον 12ο αιώνα. Η ακριβής όμως χρονολόγηση μπορεί να γίνει μετά την αποκάλυψη και τον καθαρισμό των τοιχογραφιών.

Το μοναστηριακό κτίριο που σώζεται σήμερα είναι κτισμένο στα βόρεια της εκκλησίας και έχει εξωτερικές διαστάσεις 30 Χ 6,80 μ. Αποτελείται από ισόγειο και από όροφο. Τόσο στο ισόγειο όσο και στον όροφο υπάρχουν πέντε κελιά μπροστά από τα οποία υπάρχει ηλιακός πού στηρίζεται, κάτω, σε οκτώ οξυκόρυφα τόξα από τούβλα και πάνω σε εννέα ξύλινους πασσάλους. Στον όροφο οδηγεί μικρή σκάλα στο βόρειο άκρο του ηλιακού του ισογείου. Το μοναστηριακό αυτό κτίριο καλύπτεται με ισχυρά επικλινή ξύλινη στέγη με αγκιστρωτά κεραμίδια. Μέσα στη στέγη και πάνω από τα κελιά του ορόφου σχηματίζονται κρύπτες ή αποθήκες, λόγω της καλύψεως των κελιών του ορόφου με επίπεδη ξύλινη στέγη. Η άνοδος στους χώρους αυτούς γινόταν με κινητή ξύλινη σκάλα αφού πρώτα μετακινείτο μικρό τμήμα της οροφής. Το δάπεδο του ορόφου καλυπτόταν με οπτόπλινθους ενώ το δάπεδο των κελιών του ισογείου καλυπτόταν με γυψομάρμαρα και του ηλιακού με λιθόστρωτο.