Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Μια από τις πιο σημαντικές βυζαντινές εκκλησίες της Κύπρου και από αρχιτεκτονικής αλλά κυρίως από απόψεως ζωγραφικής. Αν και έχει υποστεί πολλές επεμβάσεις κατά καιρούς με αποτέλεσμα να αλλάξει η αρχική της μορφή και να καταστραφούν οι περισσότερες τοιχογραφίες της, εν τούτοις αρκετά στοιχεία έχουν διασωθεί για την αποκατάσταση της αρχικής μορφής της εκκλησίας και για ορθή εκτίμηση της αξίας των τοιχογραφιών της.

Α) ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ: Σήμερα η εκκλησία είναι δίκλιτη με έναν τρούλλο στο ανατολικό τμήμα του νότιου κλίτους. Τρία τόξα, από τα οποία τα δυο γοτθικά και το δυτικότερο απλό οξυκόρυφο, χωρίζουν τα δυο κλίτη. Σήμερα η εκκλησία έχει εσωτερικές διαστάσεις 15,40X10,80 μ. περίπου. Τα δυο κλίτη καταλήγουν στ' ανατολικά σε προεξέχουσες ημικυκλικές αψίδες. Η αψίδα του νότιου κλίτους έχει χορδή 2,85 μ. και βέλος 1,38 μ., ενώ η αψίδα του βόρειου κλίτους έχει χορδή 2,58μ. και βέλος 1,52 μ. περίπου. Η εκκλησία είναι κτισμένη με τετραγωνισμένους, σε διάφορο βαθμό, πωρόλιθους. Διάφορο είναι επίσης το πάχος των τοίχων. Οι διαφορές αυτές όπως και το μέγεθος των λίθων βοηθά στην αποκατάσταση των διαφόρων φάσεων της εκκλησίας.

Το αρχαιότερο τμήμα, είναι το ανατολικό τμήμα του νότιου κλίτους που φέρει τρούλλο. Είναι κτισμένο με πωρόλιθους από το υδραγωγείο της Σαλαμίνος όπως μαρτυρεί μια επιγραφή κτισμένη στη νοτιοανατολική γωνιά της εκκλησίας. Είχε αρχικό μήκος 8,84 μ. και πλάτος 5,50 μ. (εξωτερικές διαστάσεις). Ο νότιος τοίχος της αρχικής εκκλησίας που σώζεται διακοσμείται εξωτερικά στο κάτω ήμισυ με δυο βαθμιδωτά τυφλά τόξα, στα τόξα των οποίων εναλλάσσονται πωρόλιθοι και οπτόπλινθοι. Την εναλλαγή λίθων και οπτόπλινθων παρατηρούμε και στα τόξα του δίλοβου παραθύρου που υπάρχει ψηλά στο αέτωμα του νότιου τοίχου και στα τόξα του τρίλοβου παραθύρου της αψίδας. Τα τόξα όμως των 16 παραθύρων του τρούλλου είναι κατασκευασμένα από πωρόλιθους. Παρόμοια όψη με τον νότιο τοίχο, εξωτερικά, πρέπει να παρουσίαζε και ο βόρειος τοίχος που κατεδαφίσθηκε και αντικαταστάθηκε με ευρύ τόξο όταν προστέθηκε το βόρειο κλίτος. Δυστυχώς δεν μπορεί να αποκατασταθεί η εξωτερική όψη του δυτικού τοίχου που κατεδαφίσθηκε όταν επεκτάθηκε η εκκλησία στα δυτικά. Είναι πολύ πιθανό ότι η εκκλησία είχε αρχικά τρεις εισόδους, μια στο μέσο του νότιου τοίχου, που καταστράφηκε για ν' ανοιχθεί νεότερο ορθογώνιο παράθυρο, άλλη στο μέσο του βόρειου τοίχου και τρίτη στο μέσο του δυτικού τοίχου, όπως άλλες σύγχρονες εκκλησίες του ίδιου τύπου, του μονόκλιτου με τρούλλο (π.χ. το παρεκκλήσι της Αγίας Τριάδος της μονής Χρυσοστόμου του Κουτζοβέντη, με το οποίο παρουσιάζει ομοιότητες και στα 12 παράθυρα του τρούλλου). Εσωτερικά η εκκλησία της Θεοτόκου έχει αντί ορθογωνικές παραστάδες, κυλινδρικές παραστάδες όπως η σύγχρονη ερειπωμένη εκκλησία της Παναγίας Λαμπαδού κοντά στο Μιτσερό, η οκταγωνική εκκλησία του Αγίου Ιλαρίωνος στο ομώνυμο κάστρο, η οκταγωνική εκκλησία του Αντιφωνητή και το μεταγενέστερο καθολικό της μονής της Παναγίας του Τοχνιού, που όμως είναι του τύπου του μονόκλιτου με τρούλλο. Εσωτερικά ο βόρειος και ο νότιος τοίχος διαρθρώνονται με τρία τυφλά τόξα από τα οποία το μέσο είναι ευρύτερο και πιο ψηλό και χρησιμεύει μαζί με την ανατολική και δυτική καμάρα για στήριξη του τρούλλου.

Τον 15ο αιώνα γκρεμίσθηκε ο βόρειος τοίχος της αρχικής εκκλησίας για να ενωθεί με το βόρειο κλίτος που προστέθηκε τότε. Επειδή το βόρειο κλίτος ήταν πιο μακρύ γκρεμίσθηκε και ο δυτικός τοίχος για να επεκταθεί στα δυτικά η εκκλησία. Η ένωση των δυο κλιτών έγινε με δυο γοτθικά τόξα. Τότε εντοιχίσθηκε και το πάνω μέρος του βόρειου κεντρικού τόξου που στηρίζει τον τρούλλο. Ως αποτέλεσμα της κατεδάφισης του δυτικού και του βόρειου τόξου καταστράφηκαν και οι τοιχογραφίες που τα διακοσμούσαν. Το 1804 εντοιχίσθηκε η θύρα του βόρειου κλίτους και ανοίχθηκε άλλη δυτικότερα. Τότε, φαίνεται, γκρεμίσθηκε ο δυτικός τοίχος των δυο κλιτών και επεκτάθηκε κατά 4,45 μ. η εκκλησία στα δυτικά. Είναι άγνωστο αν ανοίχθηκαν τότε και τα υφιστάμενα σήμερα ορθογώνια παράθυρα του βόρειου, του δυτικού και του νότιου τοίχου. Άλλη επισκευή έγινε το 1925 όπως μαρτυρεί άλλη επιγραφή στον βόρειο τοίχο. Πιθανότατα τότε εντοιχίσθηκε το δυτικό τυφλό τόξο του νότιου τοίχου της αρχικής εκκλησίας και ανοίχθηκαν οι δυο νεότερες θύρες στον νότιο τοίχο και η δυτική του βόρειου τοίχου και το τρίλοβο παράθυρο της αψίδας μετατράπηκε σε ορθογώνιο. Τότε, δυστυχώς, οι πιο πολλές από τις τοιχογραφίες που σώθηκαν μέχρι τότε καταστράφηκαν επειδή είχαν μαυρίσει από την καπνιά και ο νότιος τοίχος και η δυτική καμάρα καλύφθηκαν με γύψο.

Β) ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ: Μέχρι το 1966 διακρίνονταν οι ακόλουθες τοιχογραφίες: Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας η Θεοτόκος στον τύπο της Βλαχερνίτισσας, στην ανατολική καμάρα η Ανάληψη και στο εσωρράχιο του κεντρικού τόξου του νότιου τοίχου η Θεοτόκος του Ευαγγελισμού, ο Ιωακείμ προσευχόμενος, ο Ασπασμός του Ιωακείμ και της Άννας και τμήμα από τη Γέννηση του Χριστού. Στον τρούλλο, τελείως μαυρισμένος, υπήρχε ο Παντοκράτορας σχεδόν αδιόρατος. Στη συνέχεια κατά τη διάρκεια των εργασιών επισκευής της εκκλησίας αφαιρέθηκε ο τοίχος που κάλυπτε το κεντρικό βόρειο τόξο και αποκαλύφθηκαν οι τοιχογραφίες του εσωρραχίου του τόξου αυτού. Οι τοιχογραφίες αυτές είναι ο Άγγελος του Ευαγγελισμού, η Προσευχή της Άννας, η Προσφορά των δώρων από τον Ιωακείμ και την Άννα και η Γέννηση της Θεοτόκου. Λίγο αργότερα αφαιρέθηκε το κτίσμα που έκλεινε το δυτικό τυφλό τόξο του νότιου τοίχου και ανακαλύφθηκαν, δυστυχώς μισοκατεστραμμένες, οι τοιχογραφίες που το διακοσμούσαν. Από το αρχικό εικονογραφικό πρόγραμμα σώθηκαν δυο μετάλλια στο εσωρράχιο με τους αγίους Ελπιδοφόρο και Ανεμπόδιστο, ενώ στο τύμπανο όρθιοι άγιοι μάρτυρες σε δυο ζώνες, από δυο σε κάθε ζώνη. Στην κάτω ζώνη πιθανότατα εικονίζονταν οι άγιοι Σέργιος και Βάκχος. Στη δυτική πλευρά του τυφλού αυτού τόξου υπήρχε μεταγενέστερη τοιχογραφία του αγίου Ανδρονίκου, ενώ στην ανατολική πλευρά τοιχογραφία γενειοφόρου γέρου αγίου που κρατούσε μετάλλιο με τη μορφή του Χριστού, πιθανότατα του αγίου Μηνά.

Ο καθαρισμός των τοιχογραφιών της εκκλησίας της Θεοτόκου στο Τρίκωμο απέδειξε τη μεγάλη ομοιότητα τόσο στην εικονογραφία όσο και στην τεχνοτροπία με τις αρχικές τοιχογραφίες της εκκλησίας της Ασίνου (1105). Ακόμη και η επιγραφή που σώθηκε στη βάση του τεταρτοσφαιρίου της αψίδας της εκκλησίας της Παναγίας του Τρικώμου υπήρχε στην ίδια θέση και στην αψίδα της εκκλησίας της Ασίνου όπως φαίνεται από τα αποσπάσματα που σώθηκαν εκεί. Σε πολλά σημεία οι τοιχογραφίες της εκκλησίας της Παναγίας στο Τρίκωμο υπερέχουν εκείνων της Ασίνου. Το σχέδιο είναι πιο προσεκτικό, το πλάσιμο καλύτερο και οι μορφές λιγότερο γραμμικές. Ακόμη και στο τραχύ πρόσωπο του Παντοκράτορα με τα αυστηρά χαρακτηριστικά του Δίκαιου Κριτή, όπως μαρτυρεί και η επιγραφή που τον περιβάλλει, το πλάσιμο είναι προσεκτικό, παρά την απολέπιση που έχει υποστεί. Καλύτερα στον τρούλλο σώθηκε πλήθος αγγέλων το οποίο συνοδεύει τη Δέηση, που προσδίδει εσχατολογικό χαρακτήρα στην εικονογραφία του τρούλλου.

Οι τοιχογραφίες της εκκλησίας της Θεοτόκου στο Τρίκωμο, λόγω της εικονογραφικής και τεχνοτροπικής συγγένειας με τις τοιχογραφίες της Ασίνου θεωρούνται έργο του ίδιου ζωγράφου και χρονολογούνται στην πρώτη δεκαετία του 12ου αιώνα. Με τη χρονολόγηση αυτή συμφωνούν και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής της εκκλησίας.

Στο βόρειο κλίτος, που είναι καμαροσκέπαστη εκκλησία, σώθηκαν μερικές τοιχογραφίες του τέλους του 15ου και των αρχών του 16ου αιώνα στο ανατολικό τμήμα της καμάρας. Οι τοιχογραφίες περιλαμβάνουν τον Χριστό ολόσωμο σε μαντόρλα που στηρίζεται από αγγέλους και τους προφητάνακτες Δαβίδ και Σολομώντα.

Σήμερα διασώζονται στην εκκλησία οι περισσότερες από τις τοιχογραφίες που αναφέρονται πιο πάνω, σε καλή κατάσταση. Επίσης τα δύο εικονοστάσια και οι φορητές τους εικόνες. Στην εκκλησία μεταφέρθηκαν από τους Τούρκους και άλλες εικόνες, κυρίως νεότερες, από άλλους ναούς της περιοχής. Η εκκλησία λειτουργεί ως Μουσείο εικόνων.