Εξαρχος κόλπος
Κόλπος στην επαρχία Αμμοχώστου, στη χερσόνησο της Καρπασίας, 10 χμ. περίπου βορειοανατολικά του Ριζοκαρπάσου. Βρίσκεται ακριβώς στα βόρεια της κορφής Κοκκινόκρεμμος (173 μ.), που περιλαμβάνεται στη διοικητική έκταση του δάσους Χαλαστά.
Ο κόλπος είναι στενά συνυφασμένος με το αντίκλινο του Πενταδάκτυλου που συνεχίζεται σ' όλη τη χερσόνησο της Καρπασίας, μέχρι και το ακρωτήρι του Αποστόλου Ανδρέα. Η ακτή του κόλπου, όπως και η υπόλοιπη ακτή της βόρειας Κύπρου μεταξύ των ακρωτηρίων Αποστόλου Ανδρέα και Κορμακίτη, είναι βραχώδης ως αποτέλεσμα συνίζησης και καταβύθισης που οφείλεται σε ρήγματα.
Ο κόλπος, που αποτελεί μία από τις ωραίες περιοχές των ακτών της Καρπασίας, έχει μήκος περίπου ενός χιλιομέτρου. Στα δύο του άκρα, ανατολικό και δυτικό, κλείνεται από απόκρημνες βραχώδεις ακτές. Απόκρημνη βραχώδης ακτή διατρέχει και ολόκληρο το μήκος του κόλπου, μεταξύ δε της βάσης αυτής της λωρίδας και της θάλασσας εκτείνεται αμμώδης λωρίδα.
Οι ακτές του κόλπου Εξάρχου χαρακτηρίζονται από σημαντική θαλάσσια διάβρωση που ενισχύεται από τους βορειοδυτικούς ανέμους που πνέουν στα παράλια. Τα κύρια πετρώματα που περιβάλλουν τον κόλπο είναι ο φλύσχης της Κυθρέας και οι αποθέσεις των θαλασσίων αναβαθμίδων (ασβεστολιθικοί ψαμμίτες, άμμοι και χαλίκια).
Πολύ κοντά στον κόλπο βρίσκονται τα κατάλοιπα της αρχαίας πόλης Ουρανίας, είναι δε λογικό να υποτεθεί ότι ο ίδιος ο Έξαρχος εχρησιμοποιείτο κατά την Αρχαιότητα ως φυσικό λιμάνι της πόλης αυτής. Στην ίδια περιοχή βρίσκονται και οι γνωστές εκκλησίες Ασωμάτων, Αγίου Γεωργίου και Παναγίας Αφέντρικας.
Στην περιοχή του κόλπου υπήρχε παλαιότερα και ένα χωριό, που και αυτό ονομαζόταν Έξαρχος. Δεν είναι όμως βέβαιο εάν τα ερείπια που αναφέρει ο Ν.Γ. Κυριαζής ότι υπήρχαν έως τα μέσα του 20ού αιώνα (Ν.Γ. Κυριαζής, Τα χωριά της Κύπρου, 1952, σ. 80) ήταν τα κατάλοιπα του χωριού Έξαρχος ή επρόκειτο για τα ερείπια εκτενούς αρχαίου οικισμού, μάλλον της αρχαίας πόλης Ουρανίας. Τότε (μέσα 20ού αιώνα), ο Κυριαζής αναφέρει ότι στην περιοχή υπήρχαν ακόμη λίγες αγροικίες.
Δεν υπάρχουν πληροφορίες για το πότε ιδρύθηκε και το πότε διαλύθηκε ο οικισμός Έξαρχος, του οποίου η διάλυση θα πρέπει να τοποθετηθεί κατά τη μακρά περίοδο της Οθωμανικής κατοχής. Το χωριό πάντως δεν υπήρξε ποτέ μεγάλο και σημαντικό.
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια