Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Γνωστός έλληνας λογοτέχνης με καταγωγή την Αίγυπτο και ιδιαίτερες σχέσεις με τους Κύπριους που ζούσαν στην Αλεξάνδρεια, σε μια περίοδο που η πόλη ήταν πνευματικό κέντρο.  Ο Στρατής Τσίρκας (πραγματικό ονοματεπώνυμο Ιωάννης Χατζηανδρέας) γεννήθηκε στο Κάιρο στις 23 Ιουλίου 1911 και πέθανε στην Αθήνα στις 27 Ιανουαρίου 1980. Θεωρείται ένας από τους αξιολογότερους πεζογράφους της μεταπολεμικής γενιάς, περισσότερο γνωστός για την μυθιστορηματική του τριλογία «Ακυβέρνητες πολιτείες» και το μυθιστόρημά του «Η χαμένη Άνοιξη».

Γεννήθηκε και πέρασε τα παιδικά και νεανικά του χρόνια στο Κάιρο. Έκανε εμπορικές σπουδές στην Αμπέτειο Σχολή. Εργάστηκε αρχικά στην Εθνική Τράπεζα της Αιγύπτου και στη συνέχεια, ως το 1939, σε μια εταιρεία βάμβακος στην Άνω Αίγυπτο. Το 1927, εμφανίζεται στη λογοτεχνία με μεταφράσεις των Μυσσέ, Χάινε και Σίλλερ στα περιοδικά Μπουκέτο και Οικογένεια και το παραμύθι Φεγγάρι, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Παναιγυπτιακά, της Αλεξάνδρειας. Το 1930 δημοσιεύει πεζά και ποιήματά του σε διάφορα περιοδικά, γνωρίζει τον Καβάφη και έρχεται σε επαφή με το Κομμουνιστικό Κόμμα, στο οποίο θα παραμείνει πιστός ως το τέλος της ζωής του. Το 1933 πεθαίνει από φυματίωση ο πατέρας του.

Το 1935 εντάσσεται στην αντιφασιστική οργάνωση Ligue Pacifiste και ιδρύει μαζί με τον Κύπριο Θεοδόση Πιερίδη την Αντιφασιστική Πρωτοπορία, η οποία υποστήριζε τους εξόριστους Έλληνες στη Μέση Ανατολή και τους βοηθούσε στις κινητοποιήσεις τους. Το καλοκαίρι του ίδιου χρόνου λαμβάνει μέρος, μαζί με τους Μπέρτολτ Μπρεχτ, Λουί Αραγκόν, Πάβλο Νερούδα και άλλους, στο Β΄ Διεθνές Συνέδριο των Συγγραφέων για την Υπεράσπιση της Κουλτούρας εναντίον του Πολέμου και του Φασισμού στο Παρίσι. Γράφει μαζί με τον μαύρο αμερικανό ποιητή Λάνγκστον Χιούς τον όρκο των ποιητών στον Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, τον οποίο διάβασε στο συνέδριο ο Λουί Αραγκόν και τον υπέγραψαν πολλοί συγγραφείς. Το 1937 εκδίδει τη συλλογή Φελλάχοι, την οποία υπογράφει για πρώτη φορά με το όνομα Στρατής Τσίρκας (ψευδώνυμο προερχόμενο από ένα παρατσούκλι του πατέρα του). Ως το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, δημοσιεύσει μόνο ποιήματα και διηγήματα, που έχουν συνήθως χαρακτήρα επικό και περιγράφουν τόσο τις δύσκολες συνθήκες ζωής των ντόπιων όσο και διεθνή γεγονότα, όπως ο ισπανικός εμφύλιος. Από το 1939 επιδίδεται στη μελέτη του καβαφικού έργου, από την οποία θα προκύψει το σημαντικό του πόνημα «Ο Καβάφης και η εποχή του», 1958. Τα κείμενά του για τον Καβάφη που θα ακολουθήσουν θα τα συγκεντρώσει σε έναν τόμο με τον τίτλο «Ο πολιτικός Καβάφης». Το 1943 γίνεται καθοδηγητικό στέλεχος του Ελληνικού Απελευθερωτικού Συνδέσμου και την ίδια περίοδο γνωρίζει το Γιώργο Σεφέρη. Εγκαταλείποντας οριστικά την ποίηση μετά τον πόλεμο, θα εκδώσει πολλές συλλογές διηγημάτων, Αλλόκοτοι άνθρωποι και άλλα διηγήματα, Προτελευταίος αποχαιρετισμός και το ισπανικό ορατόριο, Ο Απρίλης είναι ο πιο σκληρός, Ο ύπνος του θεριστή και άλλα διηγήματα, Στον κάβο και άλλα διηγήματα, τη νουβέλα σταθμό στην τεχνική του Νουρεντίν Μπόμπα και την τριλογία που τον καθιέρωσε, τις Ακυβέρνητες πολιτείες (Η Λέσχη 1961, Η Αριάγνη 1962, Η νυχτερίδα 1965). Η τριλογία του, στην οποία αποτύπωσε τα γεγονότα της Μέσης Ανατολής κατά τον πόλεμο, αποτελεί ένα από τα ελάχιστα έργα στα οποία η πολιτική οξύνοια και η μαρξιστική τοποθέτηση συναιρούνται με τις νεωτερικές τεχνικές, σε ένα μυθιστορηματικό κείμενο μεγάλων αξιώσεων.

Το 1961  διαγράφεται από το Κ.Κ.Ε., επειδή αρνήθηκε να αποκηρύξει το έργο του Η Λέσχη, που είχε εκδοθεί λίγο νωρίτερα. Το 1963 φευγει για την Αθήνα, όπου έζησε ως το θάνατό του. Σημαντική ήταν η συμβολή του στην έκδοση του περιοδικού "Συνέχεια", που συσπείρωνε όλη την αριστερή διανόηση. Μετά την κήρυξη της δικτατορίας του Παπαδόπουλου έγινε μέλος του Πατριωτικού Αντιδικτατορικού Μετώπου. Το 1969 εντάσσεται στο Κ.Κ.Ε. εσωτερικού και ένα χρόνο αργότερα πήρε μέρος στη σύνταξη του αντιδικτατορικού τόμου 18 Κείμενα με το διήγημα Αλλαξοκαιριά. Ο Τσίρκας πέθανε από ανεύρυσμα στο Ιπποκράτειο νοσοκομείο σε ηλικία 69 χρόνων και η νέα του τριλογία, την οποία εγκαινίασε το 1976.  Η Χαμένη άνοιξη, παρέμεινε ανολοκλήρωτη.

Οι σχέσεις του με την Κύπρο

Η πρώτη επαφή με την Κύπρο είναι η συνεργασία του με τον ποιητή Λουκά Χριστοφίδη, ο οποίος προλογίζει το πρώτο πεζό του Τσίρκα (δημοσιεύεται 16 Ιουλίου 1927) , με τίτλο «Το φεγγάρι» (Παναιγύπτια, φύλ. 37): «Τα Παναιγύπτια μπορούν να λογισθούν υπερήφανα που πρωτοδημοσιεύουν το κατοπινό παραμυθάκι ενός νέου Αιγυπτιώτη, που μόλις είδε τους δεκάξη Απρίληδες ακόμη. Ο νεαρός Γιάγκος Χατζηαντρέας του Καΐρου δείχνει με το πρώτο του αυτό λογοτέχνημα πως είναι προορισμένος με σπάνιο ταλέντο, που το διακρίνει δυνατή φαντασία, αίσθημα αρκετό του ωραίου καθώς και αντίληψη του περιττού, που δεν μας έχουν συνηθίσει οι νέοι της ηλικίας του». Το εβδομαδιαίο περιοδικό "Παναιγύπτια", που ίδρυσε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ο λόγιος και εκδότης Στέφανος Πάργας (φιλολογικό ψευδώνυμο του Νίκου Ζελίτα, 1888-1938) μετά την διακοπή της έκδοσης των "Γραμμάτων", γνώρισε δύο περιόδους – εκείνην των παιδικών «Π.» (1926-28) και την περίοδο των κυρίως «Π.» ( 1931-38). Στα παιδικά «Π.» συνεργάστηκαν και οι Κ. Παλαμάς, Γ. Ψυχάρης και Ε. Παπανούτσος. Η έκδοσή τους διεκόπη το 1928 για να ακολουθήσει η έκδοση των «Π.», πολιτικού και φιλολογικού περιοδικού, το 1931. Μετά τον θάνατο του Στ. Πάργα, το περιοδικό συνέχισε την έκδοσή του μέχρι τον Ιανουάριο του 1938.

Ο Τσίρκας από νεαρή ηλικία εντάσσεται στο αριστερό κίνημα της Αιγύπτου και συνδέθηκε αρχικά, πιθανόν το 1928, με την κομμουνιστική ομάδα του Σακελλάρη Γιαννακάκη, του οποίου το σφουγγαράδικο ήταν κέντρο ιδεολογικοπολιτικών συζητήσεων, Στην παρέα που σύχναζε εκεί συγκαταλέγονται ο κύπριος Γιωργος  Φιλίππου Πιερίδης, ο μουσικολόγος και συγγραφέας Σταύρος Καρακάσης, ο ζωγράφος Γιώργος Δήμου, ο Λάμπης Ράππας, κ.ά.

 Μαζί με τον Αλεξανδρινό ζωγράφο Γιάννη Μαγκανάρη (1918 - Αθήνα 2007) και άλλους Έλληνες Αιγυπτιώτες δημιουργούν την δραστήριο Πνευματική Εστία Ελλήνων Αλεξανδρείας. Από το 1942, μαζί τον Θεοδόση Πιερίδη, τον Οδυσσέα Καραγιάννη, τον Στρατή Ζερμπίνη και άλλους, συμμετέχουν στην έκδοση της αντιφασιστικής πολιτικής επιθεώρησης Έλλην, που εκδίδει ο δημοσιογράφος Άγγελος Κασιγόνης. Το 1935 είναι καθοριστική χρονιά για το Τσίρκα καθώς ιδρύεται στην Αίγυπτο η Ligue Pacifique, διεθνιστική αντιφασιστική οργάνωση, στην οποία συμμετείχε δραστήρια ο Τσίρκας. Μαζί με τον Κύπριο ποιητή Θεοδόση Πιερίδη, εντάσσεται στην πολυεθνική οργάνωση που ιδρύει  ο Ελβετός Paul Jacot-Descombes και αναλαμβάνει με τον Πιερίδη, τον συντονισμό του ελληνικού τμήματος της οργάνωσης, η οποία υποστηρίζει τους εξόριστους Έλληνες στη Μέση Ανατολή και τους βοηθά στις κινητοποιήσεις τους. Οι κομμουνιστές της Αιγύπτου αρχίζουν και οργανώνονται σε ομάδες, μέσα από τις οποίες θα προκύψει αργότερα η «Αντιφασιστική Πρωτοπορία». Επικεφαλής της ομάδας φέρονται ο κύπριος ποιητής Θεοδόσης Πιερίδης και ο Γιάννης Χατζηανδρέας (Τσίρκας).

Το 1937 (13-18 Ιουλίου) συμμετέχει στο Β΄ Διεθνές Συνέδριο των Συγγραφέων για την Υπεράσπιση της Κουλτούρας εναντίον του Φασισμού, στο Παρίσι. Εκεί θα γράψει με τον Λάνγκτον Χιούς τον «Όρκο» των ποιητών στον Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα και την ίδια εποχή  κυκλοφορεί η πρώτη του ποιητική συλλογή Φελλάχοι στην Αλεξάνδρεια, με την οποία υιοθετεί οριστικά το λογοτεχνικό ψευδώνυμο Στρατής Τσίρκας. Το βιβλίο αφιερώνει «Στον ποιητή Θ. Πιερίδη, τον απαράμιλλο φίλο και συνοδοιπόρο».

Στις 25 Μαρτίου 1942 εκδίδεται ο Έλλην (1942-1948), το σημαντικότερο αντιφασιστικό περιοδικό της Μέσης Ανατολής όπου ο Τσίρκας χρησιμοποιεί επίσης το ψευδώνυμο Λούκης Αράπης. Τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου ενώ τα στρατεύματα του Ρόμμελ πλησιάζουν την Αλεξάνδρεια και ο Τσίρκας με τη σύζυγό του, το ζεύγος Πιερίδη και άλλους, καταφεύγει ως τον Νοέμβριο στην Παλαιστίνη: «Ο σκοπός μας ήτανε, βλέποντας αν εξακολουθούν οι Εγγλέζοι να δίνουνε έδαφος στον Χίτλερ, με κάποιο τρόπο να φτάσουμε στον Ευφράτη, κι απ’ τον Ευφράτη να περάσουμε στον Καύκασο, στη Σοβιετική Ένωση, κάπου, να γλιτώσουμε, παρά να πέσουμε στα χέρια των χιτλερικών». Τον επόμενο χρόνο ιδρύεται τον Ιανουάριο ο Ελληνικός Απελευθερωτικός Σύνδεσμος (ΕΑΣ.), στο πρότυπο του ΕΑΜ, στον οποίο ο Τσίρκας θα δραστηριοποιηθεί ως καθοδηγητικό στέλεχος. Αναλαμβάνει τον τομέα της Αλεξάνδρειας και από το 1947 την ευθύνη όλης της οργάνωσης μέχρι το 1950 οπότε θα ζητήσει απαλλαγή από τα καθήκοντά του για ν’ αφοσιωθεί στο συγγραφικό του έργο. Από την επόμενη χρονιά και ο Έλλην θα γίνει όργανο του ΕΑΣ με αρχισυντάκτη τον Κύπριο Θ. Πιερίδη.

Από το 1945 μέχρι το 1961 είναι στέλεχος της παροικιακής κομμουνιστικής οργάνωσης «Αντιφασιστική Πρωτοπορία», της οποίας διετελεί και γραμματέας από το 1946 μέχρι το 1951. Στο διάστημα αυτό γράφει συχνά το κύριο άρθρο στις εφημερίδες Φωνή (1952-53) και Πάροικος (1953-61), που διευθύνει ο Κύπριος δημοσιογράφος Σοφιανός Χρυσοστομίδης.

Το 1950 έρχεται σε επαφή με ένα άλλο Κύπριο το Νίκο Νικολαϊδη. Μάλιστα δημοσιεύει στην Αλεξανδρινή Λογοτεχνία 1950 μέρος της μελέτης του «Ο διηγηματογράφος Νίκος Νικολαΐδης», η οποία θα κυκλοφορήσει πολύ αργότερα στην Κύπρο, σε επιμέλεια Λευτέρη Παπαλεοντίου. Με τον Νικολαΐδη τον συνδέει στενή φιλία, εκτιμά το έργο του και θα δημοσιεύσει αρκετά κείμενα αφιερωμένα σ’ αυτό.

Όταν πρωτοκυκλοφόρησε, το 1948, το μυθιστόρημα του Νίκου Νικολαΐδη του Κύπριου, Τα τρία καρφιά, η κριτική το υποδέχτηκε με εξαιρετικούς επαίνους. Ο Στρατής Τσίρκας το χαρακτήρισε "μυθιστόρημα που θα το υπόγραφε ο Μπαλζάκ".

Εκατό χρόνια από τη γέννηση του Στρατή Τσίρκα του σημαντικότερου ίσως μεταπολεμικού πεζογράφου, συμπληρώνονται φέτος και η ΕΘΑΛ μαζί με την Εταιρεία Σπουδών της Σχολής Μωραΐτη (Ελλάδας) αξιοποιώντας και την ιδιαίτερη σχέση του Τσίρκα με το Θεοδόση Πιερίδη και τη Κύπρο, συνδιοργάνωσαν  Διήμερο Επιστημονικό Συμπόσιο τον Οκτώβριο του 2011.

Βιβλιογραφία

1. Νίκος Νικολαϊδης ο Κύπριος (1884-1956) : μια επανεκτίμηση του έργου του / επιμέλεια Λευτέρης Παπαλεοντίου, Αθήνα, 2007
2. Η Νεότερη Κυπριακή Λογοτεχνία: Γραμματολογικό Σχεδίασμα, Λεύκιος Ζαφειρίου, 1991
3. Εθνικό Κέντρο Βιβλίου http://www.ekebi.gr/