Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Κατά το απώτερο παρελθόν του Νεολιθικού πολιτισμού της Κύπρου, δηλαδή πριν από το 5310 π.Χ., κατά την περίοδο που είναι γνωστή ως Ακεραμική, οι κάτοικοι του νησιού ζούσαν σε κατάσπαρτους σε διάφορα κατάλληλα μέρη, μικρούς συνοικισμούς. Οι συνοικισμοί αυτοί αποτελούνταν από μικρές κυκλικές ή ακανόνιστων σχημάτων καλύβες, κτισμένες στο κάτω μέρος τους με πέτρες και, πιθανότατα, με στέγη από κλαδιά και πηλό. Οι τοποθεσίες στις οποίες βρίσκονταν κτισμένοι οι μικροί αυτοί συνοικισμοί συγκέντρωναν μερικά απαραίτητα προσόντα που ήσαν: η φυσική οχυρή θέση, η ύπαρξη νερού και η γειτνίαση προς τα δάση ή τη θάλασσα. Η φυσική οχυρή θέση (όπως η κορφή ενός απότομου λόφου) πρόσφερε ασφάλεια που φαίνεται ότι ήταν απαραίτητη έστω και για ψυχολογικούς ακόμη λόγους. Η ύπαρξη, βέβαια, ενός ποταμού ή μιας πηγής κοντά στον κάθε τέτοιο συνοικισμό, ήταν απαραίτητη προκειμένου να εξυπηρετούνται οι ανάγκες των κατοίκων του. Τέλος, η γειτνίαση προς τα δάση ή τη θάλασσα καθόριζε και τα βασικά επαγγέλματα των κατοίκων των συνοικισμών που ήσαν είτε κυνηγοί είτε ψαράδες. Ταυτόχρονα όμως — όπως αποδεικνύεται από τα ευρήματα σε τέτοιους συνοικισμούς — οι κάτοικοί τους ασχολούνταν και με τη γεωργία καθώς και με τη κτηνοτροφία (βλέπε λήμμα αγροτική ζωή).

Η Ακεραμική περίοδος της Νεολιθικής εποχής (που λέγεται έτσι εξαιτίας της μη ύπαρξης ειδών κεραμικής και της χρησιμοποίησης πέτρινων αγγείων) αντιπροσωπεύεται από αρκετούς συνοικισμούς που έχουν ανασκαφεί ή εντοπισθεί, με σημαντικότερο τον συνοικισμό της Χοιροκοιτίας, ο οποίος βρίσκεται σε μικρή σχετικά απόσταση από τη θάλασσα. Στα παράλια του νησιού, συνοικισμοί αυτής της περιόδου βρέθηκαν στην Πέτρα του Λιμνίτη, στον Απόστολο Ανδρέα (Κάστρος), στο ακρωτήρι Γκρέκο, στο Τρουλλί κ.α. Στα ενδότερα του νησιού υπήρχαν επίσης συνοικισμοί, όπως στον Καταλιόντα. Η πεδιάδα της Μεσαορίας, που όπως φαίνεται δεν εθεωρείτο αρκετά ασφαλής εξαιτίας της μορφολογίας της, δεν ήταν, πιθανώτατα, κατοικημένη. Ο αρκετά μεγάλος αρχαιολογικός χώρος στον Καταλιόντα θεωρείται από πολλούς επιστήμονες ότι πιθανό ν' ανήκει σε αρχαιότερη ακόμη περίοδο από τους υπόλοιπους. Ο χώρος όμως αυτός δεν έχει ακόμη ανασκαφεί κι έτσι τελικά συμπεράσματα δεν υπάρχουν.

Οι πρώτοι αυτοί Κύπριοι (είναι, τουλάχιστον, οι πρώτοι σύμφωνα προς τις μέχρι τώρα αρχαιολογικές ανακαλύψεις και τις μέχρι τώρα γνώσεις μας με βάση τις ανακαλύψεις αυτές) ζούσαν σε ημιάγρια σχεδόν κατάσταση και μπορούμε να τους φανταστούμε ντυμένους με δέρματα ζώων, ή και ημίγυμνους, με ελάχιστες γνώσεις, με εντελώς πρωτόγονα εργαλεία και όπλα κατασκευασμένα από πέτρα, κόκαλο και ξύλο. Σύμφωνα όμως προς τα ανασκαφικά δεδομένα, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι βρίσκονταν εν τούτοις σε ένα τέτοιο επίπεδο, ώστε να είναι δυνατό να γίνεται λόγος για πολιτισμό της Νεολιθικής εποχής, σε βαθμό μάλιστα που να προκαλεί τον θαυμασμό.

Κατ' αρχάς, οι μακρινοί εκείνοι και πρωτόγονοι Κύπριοι είχαν ανεπτυγμένη την ανάγκη της διαβίωσης σε συνοικισμούς, ως κοινότητες και ως μικρά σύνολα, όπου μάλιστα βρίσκονταν σε χρήση και βαθμοί κοινωνικής ιεραρχίας, εάν δεχθούμε ότι η μεγαλύτερη από τις καλύβες της Χοιροκοιτίας ανήκε στον αρχηγό του συνοικισμού. Επίσης, το κτίσιμο των καλυβών, με πέτρες και πηλό και κλάδους δέντρων, με πεσσούς και με πατάρι εσωτερικά και με μικρότερους βοηθητικούς και εργαστηριακούς χώρους, φανερώνει ικανότητα όχι μόνο οικοδόμησης κατοικιών, αλλά και εκμετάλλευσης του υπάρχοντος χώρου με τρόπο λειτουργικό. Πέραν τούτων, ποικίλα ευρήματα αποδεικνύουν ότι γνώριζαν διάφορες τέχνες: κατασκεύαζαν τα πέτρινα αγγεία τους με δεξιοτεχνία, αλλά και τα διακοσμούσαν κιόλας, και ακριβώς η τάση για διακόσμησή τους (όπως άλλωστε και η κατασκευή πρωτόγονων κοσμημάτων αλλά και άλλων αντικειμένων όπως αγαλματίδια από άψητο πηλό) αποδεικνύει την ύπαρξη καλλιτεχνικού ενστίκτου και φανερώνει προσπάθεια για ωραιότερη εμφάνιση και καλύτερες συνθήκες ζωής. Ακόμη, η κατασκευή ειδωλίων από πηλό ή πέτρα, στα οποία η απόδοση των ανθρωπίνων χαρακτηριστικών φανερώνει καλλιτεχνική διάθεση, σημαίνει ίσως ότι υφίστατο και κάποια λατρεία, κι ότι ίσως γίνονταν και κάποιες τελετουργίες.

Πέρα από τα πιο πάνω, γνωρίζουμε επίσης, από τα ανασκαφικά ευρήματα, ότι οι Κύπριοι της Πρώιμης Νεολιθικής περιόδου γνώριζαν κάποιες τεχνικές καλλιέργειας και ασχολούνταν με τη γεωργία. Ακόμη, είχαν εξημερώσει διάφορα ζώα και ασχολούνταν και με τη κτηνοτροφία. Μπορούσαν επίσης να ράβουν τις ενδυμασίες τους, με οστέινες βελόνες, γνώριζαν το μαλλί και το χρησιμοποιούσαν, είχαν δε και διάφορα έθιμα. Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, τα ταφικά τους έθιμα (ταφή νεκρών σε αβαθείς λάκκους μέσα στις καλύβες της Χοιροκοιτίας, σε συνεσταλμένη στάση, καθώς και προσφορές από λίθινα αγγεία και κοσμήματα στους νεκρούς, κλπ.).

Την Ακεραμική περίοδο διαδέχθηκε η Πρωτοκεραμική περίοδος (Νεολιθική IB, 5310-4500 π.Χ.), που αντιπροσωπεύεται βασικά από τους ανευρεθέντες συνοικισμούς στο Δάλι-Αγρίδι, στο Τρουλλί (ανώτερα στρώματα), στον Άγιο Επίκτητο-Βρύση, και στη Φιλιά-Δράκο (κατώτερα στρώματα). Η σημαντική νέα εξέλιξη που είχε σημειωθεί, και που χάρισε και τον χαρακτηρισμό της περιόδου ως Πρωτοκεραμικής, ήταν η εμφάνιση των πρώτων ειδών κεραμικής, δηλαδή η απόκτηση της γνώσης για τη χρήση του πηλού. Η κεραμική αυτή, που στο εξής εξελίσσεται, χαρακτηρίζει ώς ένα μεγάλο βαθμό τη Νεολιθική II περίοδο (4500-3900 π.Χ.), που εκπροσωπείται κυρίως από τους συνοικισμούς της Χοιροκοιτίας (ανώτερα στρώματα), της Σωτήρας, της Φιλιάς-Δράκος Β' και της Καλαβασού Α'. Κατά την περίοδο αυτή έχουμε τη λεγόμενη κτενιστή κεραμική, που ονομάστηκε έτσι εξαιτίας του τρόπου της καλλιτεχνικής διακόσμησης των αγγείων: όταν τα πήλινα σκεύη κατασκευάζονταν, και πριν ακόμη ψηθούν, με ένα εργαλείο που έμοιαζε με κτένι έξυναν την εξωτερική τους επιφάνεια αφαιρώντας έτσι τμήματα του καστανόχρωμου ή κοκκινόχρωμου αλειφώματός τους και δημιουργώντας διάκοσμο αποτελούμενο από πολλές παράλληλες ευθείες ή κυματιστές γραμμές.

Η εξέλιξη αυτή της κεραμικής τέχνης είναι χαρακτηριστική όσο και σημαντική, δεν ήταν όμως και η μόνη. Ανάλογες ήταν και οι εξελίξεις στους άλλους τομείς της καθημερινής ζωής. Η αρχιτεκτονική των συνοικισμών, κυρίως στη Σωτήρα και στην Καλαβασό, παρουσιάζει σημαντικά νέα στοιχεία (βλέπε χωριστό λήμμα αρχιτεκτονική). Ακόμη νέα έθιμα παρουσιάζονται στην ταφή των νεκρών και νέες εξελίξεις σε άλλους τομείς. Οι κατοικίες, μάλιστα, στην Καλαβασό, εντελώς διαφορετικές από τους λοιπούς συνοικισμούς, οδήγησαν στη διατύπωση της θεωρίας ότι νέοι άποικοι είχαν φθάσει τότε στην Κύπρο κι είχαν εγκατασταθεί στο νησί (οι κατοικίες στην Καλαβασό θυμίζουν την αρχιτεκτονική των κατοικιών στην Beersheba της Παλαιστίνης). Εάν όντως είχε συμβεί νέα εγκατάσταση αποίκων στο νησί κατά την περίοδο αυτή, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι αυτοί, εκτός από τη δική τους ιδιότυπη οικιακή αρχιτεκτονική, είχαν φέρει μαζί τους και τα δικά τους έθιμα, τις δικές τους αντιλήψεις και γνώσεις. Ιδιοτυπίες παρουσιάζονται και στην αρχιτεκτονική του συνοικισμού της Σωτήρας, όπου παρατηρούνται και χωριστά ταφικά έθιμα (οι νεκροί θάβονταν σε ειδικούς χώρους, δηλαδή σε νεκροταφεία, και όχι μέσα στις κατοικίες), πράγμα που και πάλι οδήγησε στη θεωρία για εγκατάσταση νέων αποίκων στην Κύπρο.

Ήδη από τα αρχαιότατα αυτά χρόνια υφίστατο επαφή μεταξύ των διαφόρων, κατάσπαρτων στο νησί, συνοικισμών και διεξαγόταν μεταξύ των κατοίκων τους κάποιο είδος «εμπορίου» με ανταλλαγή προϊόντων. Πέρασαν, ωστόσο, πολλοί αιώνες μέχρις ότου ανακαλυφθεί και γίνει κατορθωτό να υποστεί εκμετάλλευση ένα από τα πλέον σημαντικά στοιχεία που έκρυβε στα σπλάχνα της η κυπριακή γη: ο χαλκός. Και επρόκειτο να διαβούν και άλλοι ακόμη αιώνες μέχρις ότου επιτευχθεί η εκμετάλλευση του προϊόντος αυτού σε πλήρη κλίμακα. Ο χαλκός ήταν η μεγάλη κυπριακή ανακάλυψη που θα επισφράγιζε την τύχη του νησιού και θα προδιέγραφε την πορεία του στις χιλιετίες που θ' ακολουθούσαν. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι η ανακάλυψη του μετάλλου αυτού έγινε τυχαία, όταν ο χαλκός, λιωμένος ίσως από κάποιες δασικές πυρκαγιές, είχε ελκύσει την περιέργεια και τραβήξει την προσοχή των ανθρώπων της εποχής του Λίθου. Από τη στιγμή όμως που ο προϊστορικός εκείνος άνθρωπος είχε πάρει για πρώτη φορά στα χέρια του και είχε εξετάσει με ενδιαφέρον το πρώτο ασύμμετρο και μαυρισμένο από τη φωτιά κομμάτι κυπριακού χαλκού, μέχρι την ώρα που αντελήφθη ότι ήταν δυνατό να το επεξεργαστεί και να δημιουργήσει μ' αυτό χρήσιμα αντικείμενα, μεσολάβησαν και πάλι αιώνες πολλοί. Η μεταβατική αυτή περίοδος, από την ανακάλυψη του χαλκού μέχρι την εντατική εκμετάλλευσή του, καθορίζεται ως η Χαλκολιθική εποχή (3900-2500 π.Χ.). Η εποχή αυτή στην ουσία αντιπροσωπεύει ένα σημαντικό βήμα του ανθρώπου της Κύπρου προς την εξέλιξη και την ευημερία που ακολούθησαν την εγκατάλειψη της πέτρας. Αντιπροσωπεύεται δε η εποχή αυτή από αρκετούς συνοικισμούς που έχουν βρεθεί και κυρίως από τους συνοικισμούς Ερήμη - Παμπούλα, Καλαβασός Β' και Σουσκιού για την πρώτη περίοδο, αργότερα δε από τους συνοικισμούς Λέμπα - Λάκκοι, Κισσόνεργα - Μοσφύλια, Κισσόνεργα - Μηλούδκια, Φιλιά Β', Αμπελικού - Άγιος    Γεώργιος, Κυρά, Διόριος και Χρυσηλιού (περιοχή Μόρφου). Η ανθρώπινη εξέλιξη είναι αργή αλλά σταθερή και αποδεικνύεται από τα ποικίλα ευρήματα της εποχής αυτής, τόσο τα αμετακίνητα (συνοικισμοί, νεκροταφεία) όσο και τα κινητά. Μεταξύ των κινητών αντικειμένων ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν πλήθος σταυρόσχημα ανθρωπόμορφα ειδώλια που προέρχονται από τάφους στη Σουσκιού και άλλες περιοχές, τα περισσότερα κατασκευασμένα από γκρίζο ή πράσινο στεατίτη. Τα ειδώλια αυτά, εκ των οποίων τα μεγαλύτερα πιθανότατα εχρησιμοποιούντο σε θρησκευτικές τελετές, είναι εξαίρετης τέχνης. Μερικά παριστάνουν διπλή θεότητα, αρσενική και θηλυκή. Σημαντικά είναι και πολλά πήλινα ειδώλια, προερχόμενα από διάφορους χαλκολιθικούς συνοικισμούς. Πέτρινοι επίσης φαλλοί, καθώς και ένα σημαντικό ειδώλιο γυμνής θεάς που βρέθηκε στη Λέμπα, σχετίζονται με τη διαδεδομένη λατρεία της θεάς της Γονιμότητας. Η θεά παρουσιάζεται σχηματοποιημένη στο ύψους 36 εκατοστομέτρων αγαλματίδιο της Λέμπας, απαντάται όμως και σε αρκετά άλλα πήλινα ειδώλια που έχουν βρεθεί. Πρόκειται για τη θεά του νησιού που στο μέλλον θα εξελιχθεί και θα τιμηθεί ιδιαίτερα στην Κύπρο με το όνομα: Αφροδίτη.

Πέρα από την οικιακή και ταφική αρχιτεκτονική, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η κεραμική της εποχής, τομέας στον οποίο παρουσιάζονται τολμηρές καινοτομίες κυρίως σ' ό,τι αφορά τα σχήματα των αγγείων και τον διάκοσμό τους με κυρίαρχα τα γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα.

Η εξελικτική πορεία συνεχίζεται. Ο χαλκός, που έχει πλέον ανακαλυφθεί, χρησιμοποιείται ήδη σε περιορισμένη κλίμακα, αλλά θ' αποτελέσει βασικότατο χαρακτηριστικό κατά την επόμενη φάση της κυπριακής προϊστορίας που, γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, είναι γνωστή ως η εποχή του Χαλκού.