Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η εκκλησία του Χριστού Αντιφωνητή στην Καλογρέα κοντά στον Άγιο Αμβρόσιο της επαρχίας Κερύνειας είναι το καθολικό μοναστηριού που έχει διαλυθεί πριν από πολλά χρόνια. Αν κρίνουμε από την εκκλησία, το μοναστήρι του Χριστού Αντιφωνητή πρέπει να ιδρύθηκε στα τέλη του 12ου αιώνα σε μια μαγευτική τοποθεσία περιτριγυρισμένη με δάσος και με εξαίρετη θέα προς την θάλασσα. Στον κήπο του μοναστηριού διασώζετο μέχρι το 1974 ένα από τα δυο δένδρα υγράμβαρης (Liquid ambar) με αρωματικό φλοιό, με πολλές παραφυάδες. Το άλλο σώζεται στο μετόχι «Στεφάνη» του μοναστηριού του Αγίου Νεοφύτου, στην Τάλα.

Ο Estienne de Lusignan αναφέρει ότι η εκκλησία του Αντιφωνητή κτίστηκε από τη γιαγιά του από την πλευρά της μητέρας του. Τούτο είναι απίθανο, γιατί η εκκλησία είναι πολύ παλαιότερη. Ίσως τον 16ο αιώνα κτίστηκε η ανοικτή στοά που βρίσκεται στα νότια του ναού.

Ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός αναφέρει το μοναστήρι του Αντιφωνητή ως ένα από τα μοναστήρια της μητρόπολης της Κερύνειας. Το 1828 όμως ο μητροπολίτης Κερύνειας Χαράλαμπος πούλησε το μοναστήρι στην Μαριούν Χατζηχριστοδούλου Απεγίτου από τη Λευκωσία. Αργότερα το μοναστήρι αγόρασε κάποιος μοναχός που το πούλησε το 1906 στο μοναστήρι του Κύκκου. Το μοναστήρι αγοράστηκε ξανά από τη μητρόπολη της Κερύνειας το 1932.

Η εκκλησία του Αντιφωνητή είναι το μοναδικό κτίριο και σώζεται από το μοναστήρι. Ερείπια του παλαιού μοναστηριού σώζονται στ' ανατολικά και βορειοανατολικά της εκκλησίας. Τα κτίρια δυτικά του ναού είναι νεότερα. Όπως όλες οι μεσοβυζαντινές εκκλησίες της Κύπρου έτσι κι η εκκλησία του Αντιφωνητή κτίστηκε χωρίς νάρθηκα. Αργότερα, τον 14ο ή τον 15ο αιώνα κτίστηκε στα δυτικά νάρθηκας που ενώθηκε με τον κυρίως ναό, αφού κατεδαφίστηκε ο δυτικός τοίχος της εκκλησίας. Στα τέλη του 15ουή τις αρχές του 16ουαιώνα κτίστηκε η ανοικτή στοά στο νότιο μέρος της εκκλησίας.

Η εκκλησία του Αντιφωνητή είναι ναός οκταγωνικός, ο μοναδικός από τους τέσσερις οκταγωνικούς ναούς της Κύπρου, που σώζεται σε καλή κατάσταση, αλλά και ο νεότερος. Οι οκταγωνικοί ναοί της Κύπρου ανήκουν στον απλό ή «νησιωτικό» τύπο του οκταγωνικού ναού. Στην περίπτωση του Αντιφωνητή, τα οκτώ στηρίγματα του τρούλλου με τη μορφή κυλινδρικών παραστάδων είναι τοποθετημένα σε άνισες μεταξύ τους αποστάσεις με αποτέλεσμα το οκτάγωνο να έχει άνισες πλευρές και ακανόνιστο σχήμα. Κατά συνέπεια και ο τρούλλος του ναού έχει και αυτός ακανόνιστο σχήμα. Ο κυρίως ναός έχει εσωτερικές διαστάσεις 9,50 Χ 8,93 μ. χωρίς την αψίδα και ο νάρθηκας 4,30 Χ 8,93 μ. Έξι από τα στηρίγματα του τρούλλου είναι προσαρτημένα ανά δυο, στον νότιο, τον δυτικό και τον βόρειο τοίχο και μόνο τα δυο ανατολικά είναι ελεύθερα με τη μορφή κιόνων. Τα στηρίγματα αυτά φέρουν οξυκόρυφα τόξα πάνω στα οποία στηρίζεται ο τρούλλος. Το βορειοανατολικό και το νοτιοανατολικό τόξο είναι χαμηλότερα των άλλων. Με τον τρόπο αυτό μόνο δυο ημιχώνια σχηματίζονται στη βορειοδυτική και τη νοτιοδυτική γωνία. Το κεντρικό τμήμα του βήματος του ναού καλύπτεται με ξεχωριστή καμάρα ενώ τα δυο πλάγια με μισές καμάρες. Το ύψος της κλειδός του τρούλλου από το δάπεδο είναι 12,28 μ. Δώδεκα παράθυρα ύψους Ι,10μ. στο τύμπανο του τρούλλου φωτίζουν το εσωτερικό της εκκλησίας.

Ο νάρθηκας του ναού καλύπτεται με εγκάρσια οξυκόρυφη καμάρα που στηρίζεται σε δυο τόξα που ξεκινούν από προβόλους τοποθετημένους σε ύψος 3,50 μ., περίπου, από το δάπεδο, στον δυτικό και τον ανατολικό τοίχο του νάρθηκα.

Οι τοίχοι της εκκλησίας του Αντιφωνητή είναι κτισμένοι με πωρόλιθους (εξωτερική επιφάνεια) και ακανόνιστους ασβεστόλιθους (εσωτερική επιφάνεια). Η ανοικτή στοά στη νότια πλευρά του ναού είναι κτισμένη με τετραγωνισμένους πωρόλιθους.

Η εκκλησία του Αντιφωνητή καλύπτεται ολόκληρη εσωτερικά με τοιχογραφίες που χρονολογούνται γύρω στα 1200 και στο τέλος του 15ου αιώνα. Στο δυτικό τοίχο του νάρθηκα υπάρχει τοιχογραφία του αγίου Γεωργίου και του αγίου Μάμα του 15ου αιώνα.

Οι αρχικές τοιχογραφίες της εκκλησίας του Αντιφωνητή σώζονται στην αψίδα, στην καμάρα που καλύπτει το βήμα και στις δυο παρακείμενες καμάρες, τα δυο ελεύθερα ανατολικά κυλινδρικά στηρίγματα του τρούλλου, στα τύμπανα πάνω από το βορειοανατολικό και το νοτιοανατολικό τόξο, στο δυτικό κυλινδρικό στήριγμα του τρούλλου στο νότιο τοίχο και το νοτιοδυτικό ημιχώνιο.

Στην αψίδα εικονίζεται η Θεοτόκος με τα χέρια υψωμένα σε δέηση και με το Χριστό σε στηθάριο, ανάμεσα στους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ που διατηρούνταν σε άριστη κατάσταση μέχρι το 1979 οπότε καταστράφηκαν από τους Τούρκους. Πιο κάτω εικονίζονται ιεράρχες στραμμένοι προς το κέντρο της αψίδας. Στην καμάρα πάνω από το βήμα εικονίζεται η Ανάληψη ενώ στις μισές καμάρες Κύπριοι ιεράρχες, οι άγιοι Αρκάδιος και Νίκων, Ηρακλείδιος κι ένας αδιάγνωστος. Στα δυο ελεύθερα κυλινδρικά στηρίγματα του τρούλλου εικονίζονται οι άγιοι Νικόλαος, Συμεών ο Στυλίτης, Τριφύλλιος, Αμφιλόχιος, Δημητριανός, Δανιήλ ο Στυλίτης και Συμεών ο Θαυματουργός. Στα εσωρράχια των τόξων εικονίζονται οι άγιοι Πολυχρόνιος, Φώτιος και Ένδοξος. Στα τύμπανα πάνω από το βορειοανατολικό τόξο η Γέννηση του Χριστού και πάνω από το νοτιοανατολικό τόξο η Υπαπαντή. Στη δυτική πλευρά των δυο ελεύθερων στηριγμάτων του τρούλλου εικονίζονται οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ. Στο δυτικό στήριγμα του τρούλλου που είναι προσκολλημένο στο νότιο τοίχο, εικονίζονται κάτω ο απόστολος Παύλος κι ο άγιος Ένδοξος και πάνω η Βάπτιση του Χριστού. Στο νοτιοδυτικό ημιχώνιο εικονίζεται η Μεταμόρφωση του Χριστού. Το κεντρικό τμήμα του βόρειου τοίχου, μαζί με τα δυο κυλινδρικά στηρίγματα του τρούλλου που είναι προσαρτημένα σ' αυτόν, καλύπτεται από τη Δευτέρα Παρουσία ενώ πιο κάτω εικονίζονται όρθιοι άγιοι αρκετά κατεστραμμένοι. Απ' αυτούς ξεχωρίζει ο απόστολος Πέτρος που βρίσκεται σε καλύτερη κατάσταση. Απέναντι στο νότιο τοίχο εικονίζεται η Ρίζα του Ιεσσαί και πιο κάτω όρθιοι άγιοι ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζει η αγία Παρασκευή. Στο βόρειο τοίχο και στο δυτικό τοίχο κάτω από το βορειοδυτικό ημιχώνιο εικονίζονται σκηνές από τη ζωή της Θεοτόκου (προσφορά των Δώρων, Προσευχή Ιωακείμ και Άννας, Ασπασμός Ιωακείμ και Άννας κ.ά.). Η Γέννηση της Θεοτόκου εικονίζεται στο δυτικό στήριγμα του βόρειου τοίχου. Ενώ στο εσωρράχιο του δυτικού τόξου εικονίζονται οι άγιοι Κοσμάς και Δαμιανός.

Στο μεγάλο τρούλλο του ναού υπάρχουν τέσσερις ζώνες. Στην πιο ψηλή ζώνη εικονίζεται σε κύκλο ο Παντοκράτορας. Στην πιο κάτω ζώνη, γύρω από τον Παντοκράτορα εικονίζεται η Δέηση με πλήθος από αγγέλους. Στην αμέσως πιο κάτω ζώνη εικονίζονται οι απόστολοι καθισμένοι σε θρόνους. Στην κατώτερη ζώνη εικονίζονται όρθιοι ανά δυο ανάμεσα στα 12 παράθυρα οι προφήτες. Οι πιο πολλοί από τους προφήτες έχουν υποστεί μεγάλη καταστροφή από την υγρασία. Σε καλύτερη κατάσταση σώζονται οι Ησαΐας, Αββακούμ, Ελισσαίος και Αγγαίος.

Το ξυλόγλυπτο εικονοστάσιο της εκκλησίας του Αντιφωνητή είναι του 17ου αιώνα και τα βημόθυρα της ωραίας πύλης έργο του Παύλου ιερογράφου. Του ίδιου ζωγράφου είναι έργο η μεγάλη εικόνα του Αρχαγγέλου. Παλαιότερες είναι οι εικόνες του Χριστού και της Παναγίας και εκείνη του αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Οι εικόνες αυτές χρονολογούνται στο 16ο αιώνα. Στο 16ο αιώνα ανήκουν κι οι εικόνες της Μεγάλης Δέησης. Τα βημόθυρα της θύρας της Πρόθεσης είναι και αυτά του 16ου αιώνα.

Επαναπατρισμός εικόνας από τη Ζυρίχη

Μετά από πολυετείς προσπάθειες επαναπατρίστηκε από τη Ζυρίχη στις 12 Ιουλίου 2022 η εικόνα του Ένθρονου Χριστού, όπου είχε μεταφερθεί μετά τη σύληση της Εκκλησίας του Αντιφωνητή κατά την τουρκική εισβολή. Η εικόνα παραδόθηκε στον Αρχιεπίσκοπο Κύπρου Χρυσόστομο Β’ από τον υπουργό Συγκοινωνιών Γιάννη Καρούσο.