Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Βυζαντινή εικονογραφία είναι η παράσταση με τη ζωγραφική μιας μορφής ή μιας θρησκευτικής σκηνής και η απόδοση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών στοιχείων ενός προσώπου ή μιας σκηνής που διαφοροποιούν το πρόσωπο ή τη σκηνή από ένα ο πρόσωπο ή μια άλλη σκηνή. Η απεικόνιση αυτή άρχισε πολύ νωρίς, τον 2ο ή 3ο αιώνα μ.Χ. και στην αρχή είχε καθαρά συμβολικό χαρακτήρα. Οι πρώτοι Χριστιανοί δηλαδή ζώντας σε ένα εχθρικό περιβάλλον και ευρισκόμενοι σε διωγμό χρησιμοποίησαν τα σύμβολα του ιχθύος, του παγωνιού, του περιστεριού, του αμπελιού, του Ορφέως κλπ., για να σημάνουν τη Θεία Ευχαριστία, τον Χριστό, τον Παράδεισο κλπ. Τέτοια σύμβολα υπάρχουν στις κατακόμβες της Ρώμης. Στην Κύπρο υπάρχει ένα μόνο παράδειγμα τέτοιας εικονογραφίας: στη σαρκοφάγο του αγίου Ρηγίνου στην Φασούλα της Λεμεσού. Εκεί η μια από τις μακρές πλευρές της σαρκοφάγου είναι διακοσμημένη σε δυο ζώνες. Η κάτω ζώνη, που είναι και πιο μεγάλη, περιλαμβάνει αρματοδρομία, ενώ η πάνω ζώνη βλαστό αμπέλου που διακόπτεται στο κέντρο από ένα ιχθύ. Αργότερα κατά τη διάρκεια μεγάλης ανάπαυλας των διωγμών (κατακόμβες Ρώμης) ή στην περιφέρεια (Δούρα - Ευρωπός) και κυρίως μετά το 313 μ.Χ. η εικονογραφία άρχισε να αποδίδει με τρόπο παραστατικό τη διδασκαλία του Ευαγγελίου, απέβαλε τον συμβολικό της χαρακτήρα και έγινε αφηγηματική. Με τον τρόπο αυτό η Εκκλησία, που κατηύθυνε την εικονογραφία, επεδίωκε να καταστήσει κατανοητή τη διδασκαλία του Χριστού στους αναλφάβητους (βλ. λήμμα αγιογραφία) που αναμφίβολα αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του εκκλησιάσματος.

Η έννοια της εικόνας: Η μεταβολή όμως αυτή στο χαρακτήρα της εικονογραφίας είχε ως συνέπεια την ανάγκη δημιουργίας προτύπων με βάση τα οποία θα ήταν δυνατή η απόδοση των χαρακτηριστικών της μορφής του Χριστού, της Παναγίας, των αποστόλων, των μαρτύρων της πίστεως και των άλλων αγίων (επισκόπων, ασκητών κλπ.). Έτσι με βάση τις παραδόσεις που μεταβιβάζονταν από γενεά σε γενεά άρχισε η καταγραφή των χαρακτηριστικών των Αγίων Προσώπων. Η ανάγκη της καταγραφής των χαρακτηριστικών των Αγίων Μορφών έγινε πιο επιτακτική από τη διαμάχη για τις εικόνες που υποχρέωσε την Εκκλησία να καθορίσει την έννοια της εικόνας. Τον καθορισμό της εικόνας έδωσε ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός κατά τρόπο συνοπτικό αλλά και σαφή: Εἰκών μέν οὖν ἐστίν ὁμοίωμα χαρακτηρίζον τό πρωτότυπον (Migne, P.G., 94, 1240).

ΑΘ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ