Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Οι Εβραίοι, που είναι γνωστοί και ως Ισραηλίτες (Ισραηλινοί) και Ιουδαίοι, ήταν λαός σημιτικός, παλαιότερα κυρίως νομαδικός, καταγόμενος από την Κάτω Μεσοποταμία. Ήταν διαιρεμένοι σε φυλές, από τις οποίες μια, εκείνη του Θάρα, μετανάστευσε στη Χαρράν, απ’ όπου ο Αβραάμ, γιος του Θάρα, εγκαταστάθηκε στη Χαναάν και συνήψε, κατά τη Βίβλον Γενέσεως, διαθήκη με τον Θεό και έγινε γενάρχης. Η ιστορία του εβραϊκού έθνους είναι από την αρχή γεμάτη από συγκρούσεις με τους γειτονικούς λαούς, οι οποίες συνεχίζονται ως τις μέρες μας με τη μορφή πολέμων μεταξύ του κράτους του Ισραήλ (που ιδρύθηκε το 1948) και των αραβικών χωρών της περιοχής.

 

Εβραίοι και Κύπρος

Η Κύπρος ήταν γνωστή στους Εβραίους από τα αρχαιότατα χρόνια, όπως αποδεικνύεται από αναφορές στην Παλαιά Διαθήκη.

 

Στην Παλαιά Διαθήκη η Κύπρος ήταν γνωστή ως Kittim (διάφορο του Chittim = Χιττίτες), στον πληθυντικό: γη Κιτιαίων, νήσοι [των] Χιτιείμ, Κιτιείς, Κίτιοι, Κήτιοι, ονόματα γνωστά πιθανώς από τον 8ο αι. π.Χ. (Ησαΐας, xxiii, 1: ὁλολύξατε πλοῖα Καρχηδόνος, ὃτι ἀπώλετο καί οὐκέτι ἒρχονται ἐκ γῆς Κιτιαίων ∙ ἦκται αἰχμάλωτοι. Πρβλ. xxiii, 12: ἐάν ἀπέλθῃς εἰς Κιτιεῖς, οὐδέ ἐκεῖ ἀνάπαυσις ἒσται σοι. Αυτό το χωρίο πιθανώς αναφέρεται στην φυγή του Lulî ή Ελυλαίου, βασιλιά των Τυρίων - Σιδωνίων, λόγω της εισβολής του Σενναχηρείμ της Ασσυρίας το 701 π.Χ. Ο Lulî εκμεταλλεύθηκε τον πόλεμο των Ασσυρίων με το Ελάμ και την Βαβυλώνα, και κατέλαβε το Κίτιον - Qarthadast και αποκατέστησε την τυριακή επιβολή εκεί, συμμαχώντας δε με την παλαιστινιακή συμμαχία που αντετίθετο στην πολιορκία της Τύρου από τον Σενναχηρείμ έφυγε (701 π.Χ.) στην Κύπρο όπου πέθανε στα 694 π.Χ. Στα 630 π.Χ. ο Ιερεμίας (ίί,10) αναφέρει: διέλθετε εἰς νήσους Χεττιείμ καί ἲδετε. Ο Ιεζεκιήλ (ΚΖ', 6) γράφει: [εποίησαν] οἲκους ἀλσώδεις ἀπό νήσων Χετιείμ, προφανώς μιλώντας για την κυπριακή ξυλεία,

 

Στη Γένεσιν και αλλού, του 5ου αι., στους Αριθμούς (xxiv.24) οι Κύπριοι μνημονεύονται ως Κιτιαίοι: καί ἐξελεύσεται ἐκ χειρῶν Κιτιαίων καί κακώσουσιν Ἑβραίους, καί αὐτοί ὁμοθυμαδόν ἀπολοῦνται. Στον Δανιήλ (ια΄, 30) Κιττίμ σημαίνει τους Ρωμαίους, ενώ στους Μακκαβαίους Α΄, i και viii, 5, σημαίνει τους Μακεδόνες. Γενικά στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχει ασάφεια για το νόημα του όρου Κιττίμ, που μπορεί να σημαίνει κάθε νησί και χώρα στα δυτικά. Ο Ιώσηπος (Ιουδ. Αρχαιολ., 1, 128) γνωρίζει τις δυο σημασίες: Χέθιμος δέ Χέθιμα ...Κύπρος αὕτη νῦν καλεῖται, καί ἀπ’ αὐτῆς νῆσοί τε πᾶσαι καί τά πλείω τῶν παρά θάλατταν Χεθίμ ὑπό Ἑβραίων ὀνομάζεται ...μία τῶν πόλεων Κίτιον ὑπό τῶν ἐξελληνισάντων αὐτήν καλεῖται.

 

Η νεότερη αρχαιολογική έρευνα δέχεται στενές επαφές Κύπρου - Παλαιστίνης - Συρίας στα προϊστορικά χρόνια, στα πλαίσια των οποίων μπορεί να ενταχθούν και σχέσεις προς τους Εβραίους, όπως και η παράδοση που αναφέρουν τα Κύπρια για απαγωγή της Ελένης στην αιγυπτιακή τότε Σιδώνα, γύρω στα 1220, από τον Πάρι και επιστροφή τους στην Τροία μέσω Κύπρου. Η Χοιροκοιτία σχετιζόταν με τη συρο-παλαιστινιακή ακτή, απ' όπου εισήχθησαν σ’ αυτήν φακές, κριθάρι, μπιζέλια, κουκιά κ.ά., καθώς και λατρείες θεοτήτων. Ιδίως στην Ύστερη εποχή του Ορειχάλκου, που συμπίπτει μερικώς προς την Ύστερη «Χαναανιτική» II (1400 - 1200 π.Χ.) οι σχέσεις ήταν πολύ στενές, και περιλάμβαναν και επαφή Κύπρου - Παλαιστίνης - Μυκηνών - Αιγαίου μέσω και των Λαών της Θάλασσας, ίσως Μυκηναίων και / ή Φιλισταίων, των Shardana κ.α. Από αυτές τις επαφές πηγάζουν οι γνώσεις της Βίβλου (Παλαιά Διαθήκη), δηλαδή των Εβραίων, για την Κύπρο, κοινές γνώσεις όλων των σημιτικών και άλλων λαών της Εγγύς Ανατολής.

 

Ελληνιστική περίοδος

Σαφή τεκμήρια για ύπαρξη Εβραίων στην Κύπρο έχουμε στην Ελληνιστική περίοδο, επί Πτολεμαίου Α΄. Τότε παρατηρήθηκε έξοδος πολλών Εβραίων από την Παλαιστίνη σε πολλές χώρες της Ανατολικής Μεσογείου και στην Κύπρο, απ’ όπου εξήγαν κρασί για τις θυσίες του Ναού. Κατά τους Μακκαβαίους Α΄, ιε΄, 23, η Κύπρος ήταν μια από τις πολλές χώρες στις οποίες εστάλησαν αντίτυπα του γράμματος του Ρωμαίου υπάτου Λευκίου στα 139/8 π.Χ. προς τον Πτολεμαίο Ευεργέτη Β' (Φύσκωνα) για καλή μεταχείριση των Εβραίων εποίκων: ὃπως μή ἐκζητήσωσιν αὐτοῖς κακά καί μή πολεμήσωσιν αὐτούς, διότι ἦσαν φίλοι ἡμῶν καί σύμμαχοι. Επί Υρκανού οι Εβραίοι της Κύπρου και της Αιγύπτου άκμαζαν. Όταν ο Πτολεμαίος Β' Σωτήρ Λάθυρος έφθασε στην Κύπρο διωκόμενος από τον όχλο της Αλεξάνδρειας και τις δυνάμεις της μητέρας του Κλεοπάτρας Γ΄ στα 106/5 π.Χ., μόνοι οι Εβραίοι στρατηγοί των στρατευμάτων που στάθμευαν στο νησί, Ανανίας και Χαλκίας, του αρνήθηκαν βοήθεια. Στα 104, αφού κατάργησε την στρατηγία της Κύπρου (γι’ αυτό;) ο Λάθυρος έπλευσε στη βόρειο Συρία, όπου υποστήριξε τον Αντίοχο Θ' Κιζυκηνό κατά του Αντιόχου Γρυπού, βασιλιά της Δαμασκού, και του Εβραίου Αλεξάνδρου Ιανναίου, βασιλιά της Παλαιστίνης.

 

Ο χριστιανισμός στην Κύπρο

 Η είσοδος του χριστιανισμού στην Κύπρο διά των Παύλου και Βαρνάβα κατά την άνοιξη του 45 μ.Χ., και του Βαρνάβα και του Μάρκου λίγο πιο ύστερα, βρίσκει την Κύπρο υπό ισχυρή εβραϊκή επιρροή. Η Σαλαμίς ιδίως, αλλά και άλλα κέντρα, είχαν σημαντικές εβραϊκές κοινότητες με συναγωγές, που ασχολούνταν με το εμπόριο του χαλκού και άλλων προϊόντων. Αυτοί ήταν και οι κύριοι αντίπαλοι της νέας θρησκείας στα αστικά κέντρα, π.χ. στην Πάφο, όπου ο Εβραίος μάγος  Ελύμας - Βαριησούς υπήρξε σύμβουλος του Ρωμαίου ανθυπάτου Σεργίου Παύλου, έχοντας μαθητεύσει σε εβραϊκή σχολή μάντεων που λειτουργούσε τότε στην Κύπρο παράλληλα προς παρόμοια ειδωλολατρική σχολή που έδρευε στην Πάφο κοντά στο ναό της Αφροδίτης. Η θέση συμβούλου του ανθυπάτου, τον οποίο παραλίγο να εμποδίσει να δεχθεί τον χριστιανισμό με την διαλεκτική του, και θα το πετύχαινε χωρίς το γνωστό, κατά την εκκλησιαστική παράδοση,  «θαύμα» του Παύλου που τον «τύφλωσε», μαρτυρεί την ισχύ του Εβραίου μάγου στην Αυλή του ανθυπάτου και κατ’ επέκταση των Εβραίων εποίκων στο νησί. Αυτοί εξ άλλου υπέβαλαν τον απόστολο Βαρνάβα σε μαρτυρικό θάνατο στη Σαλαμίνα κατά τη δεύτερη επίσκεψή του εκεί με τον Μάρκο και τον Τίμωνα, κατά τα Acta et Passio Barnabae. H δύναμή τους οφειλόταν στο ότι ο Αύγουστος στα 12 π.Χ. είχε επιτρέψει στον Ηρώδη τον Μεγάλο να έχει την επιμέλεια, δηλαδή να γίνει κύριος, της μισής παραγωγής των χαλκωρυχείων των Σόλων ύστερα από καταβολή 300 ταλάντων. Από την εποχή αυτή πιθανώς ξεκινά η τοπική παράδοση ότι στα χωριά Πεδουλά και Μουτουλλά κ.α. κατοίκησαν και μερικοί Εβραίοι που εξελληνίσθηκαν, διατηρώντας τον εβραϊκό χαρακτήρα. Εξάλλου το πέρασμα των αποστόλων Παύλου και Βαρνάβα από την περιοχή δεν ήταν, πιθανώς, τυχαίο αλλά οφειλόταν και στην παρουσία κάποιου ελληνόφωνου εβραϊκού ακροατηρίου, στο οποίο οι απόστολοι αρχικά κατ’ εξοχήν απευθύνονταν, εξελληνισμένοι Εβραίοι οι ίδιοι.

 

Μετά την καταστροφή της Ιερουσαλήμ από τον αυτοκράτορα Τίτο (70 μ.Χ.) και άλλοι Εβραίοι μετανάστευσαν στην Κύπρο, ιδίως στους Γόλγους, και στη Σαλαμίνα. Η τελευταία στα 116 ήταν προφανώς το κέντρο της εξέγερσης των Εβραίων, κρίκος ευρύτερης εβραϊκής επανάστασης εναντίον του Ρωμαϊκού κράτους, αλλά στην πραγματικότητα πιο πολύ κατά της ισχυρής ελληνικής επιρροής στο κράτος, ιδιαίτερα στη Β. Αφρική και στην Εγγύς Ανατολή. Η εξέγερση ήταν συνέχεια συστηματικών προσπαθειών επικράτησης στην περιοχή με την υπόθαλψη της ανθελληνικής Ασμοναϊκής δυναστείας και του Μακκαβαίου μεγάλου αρχιερέως της Ιερουσαλήμ, αρχικά και των Ρωμαίων (2ος αι. π.Χ.) και αργότερα της ημι - Εβραϊκής - ημι - Ναβαταίας ιδουμαϊκής δυναστείας, που είχε παρά ταύτα επιχειρήσει μείξη Ελληνισμού και Ιουδαϊσμού.

Στη Σαλαμίνα αρχηγός των Εβραίων ήταν ο Αρτεμίων, που λέγεται ότι κατέσφαξε άγρια 240.000 Έλληνες κατοίκους της πόλης, αριθμός υπερβολικός, που όμως δείχνει έμμεσα τη δύναμη των Εβραίων στην πόλη και στο νησί, ήδη από την εποχή του Καλιγούλα (37 - 41 μ.Χ.) κ.ε. Ένας άλλος Σίμων μάγος Κύπριος Ιουδαίος υπήρξε πράκτορας του προκουράτορα Φήλικου για την αποπλάνηση της Δρουσίλλας, συζύγου του Αζίζου, βασιλιά της  Έμεσας. Η απαγόρευση εισόδου Εβραίων στην Κύπρο μετά την σφαγή του 116 (βλ. λήμμα Αδριανός) δείχνει την φοβερή εντύπωση που αυτή προκάλεσε, αλλά δεν φαίνεται να διατηρήθηκε για πολύ, όπως μαρτυρούν επιγραφικά μνημεία του 2ου -3ου αι. μ.Χ. και άλλες πηγές, από τις οποίες προκύπτει η ύπαρξη συναγωγών στους Γόλγους, κάπου κοντά στη Λευκωσία, και αλλού. Ο επίσκοπος Κωνσταντίας Επιφάνιος, εβραϊκής καταγωγής, υπήρξε διώκτης και προσηλυτιστής των Εβραίων στον χριστιανισμό, και εν πάση περιπτώσει υπήρξε φορέας αποκλειστικού φανατικού πνεύματος. Η επιγραφή στους Γόλγους μαρτυρεί την ύπαρξη ηλιολατρών - επικούρειων Εβραίων στο νησί, της αιρέσεως Καφροσείν = Κυπρίων, άλλως Καραϊτών, τους οποίους αναφέρει ως ευρισκομένους στην Κύπρο στα 1160 - 1173 ο Βενιαμίν ο εκ Τουδέλης: οι Καφροσείν βεβήλωναν το Σάββατο και τιμούσαν την Κυριακή, δηλαδή ήταν ημιχριστιανοί.

 

Κατά μια αβέβαιη πηγή, στα 610 υπήρχαν στην Κύπρο πολλοί Εβραίοι που τους ζήτησαν οι Εβραίοι της Τύρου να συμμαχήσουν κατά των Ελλήνων. Οι Κύπριοι Καραΐτες μπορεί να προέρχονταν από την Αίγυπτο και εμπορεύονταν με την Αττάλεια κατά τον Zvi Ankori (Karaites in Byzantium, Columbia University Press, 1959, σσ. 119-120, 386 - 387).

 

Φραγκοκρατία - Βενετοκρατία

 Επί Φραγκοκρατίας οι Εβραίοι στην Κύπρο άκμαζαν, ιδίως από τον 14ο αι. κ.ε. Στα 1310 οι Εβραίοι Λευκωσίας- Αμμοχώστου και άλλων μερών του νησιού πλήρωσαν φόρο 100.000 βυζάντια, ενώ οι λοιποί αστοί των ιδίων πόλεων έδωσαν 300.000 δάνειο στο κράτος, δείγμα του πλούτου των πρώτων. Στα 1373 οι Εβραίοι της Λευκωσίας πλήρωσαν 70.000 βυζάντια και της Αμμοχώστου 30.000, ενώ οι αστοί της Αμμοχώστου 200.000 και της Λευκωσίας 100.000.

 

Οι Εβραίοι και οι Εβραίες βάσει διαταγής της συνόδου του Λατερανού (1215) έφεραν κίτρινο σημάδι στο κεφάλι τους ως διακριτικό, ενώ επί Βενετοκρατίας δυο Εβραίοι γιατροί στην Αμμόχωστο (1563) φορούσαν μαύρο πίλο με κίτρινο διακριτικό σημάδι κατ’ εξαίρεση προνομιακή που δεν ίσχυε για κανένα άλλο Εβραίο∙ όπως και στη Βενετία, οι υπόλοιποι φορούσαν κίτρινο κάλυμμα που σκέπαζε όλη την κεφαλή τους. Κατά τον Εστιέν ντε Λουζινιάν (Description, 1580, fos 76ro-vo), κατά τους χρόνους του στην Αμμόχωστο ζούσαν 2.000 Εβραίοι που είχαν μετοικήσει από τη Λευκωσία, όπου υπήρχε εβραϊκό γιοφύρι στα 1358 (Μαχαιράς, παρ. 611). Ανώνυμος Εβραίος πάντως στα 1495 δεν βρήκε παρά λίγους Εβραίους στην Αμμόχωστο, ένας από τους οποίους, Ασκενάζης (= Γερμανοεβραίος ή Εβραίος της ανατολικής Ευρώπης) ήταν ο μόνος τοκογλύφος δανειστής στην πόλη, κι ονομαζόταν Rabbi Shab’tai. Σ’ άλλα μέρη οι Εβραίοι ήταν τεχνίτες και έμποροι και ζούσαν με ασφάλεια. Μια συνοικία της Αμμοχώστου και ο γειτονικός προμαχώνας λεγόταν λίγο προ του 1570 Giudeca από τους εκεί Εβραίους κατοίκους, άλλως tourion de Saincte Nappe κοντά στη Zecca (Τσέκκα), δηλαδή το χρηματιστήριο της πόλης, που προφανώς είχε ελκύσει τους Εβραίους μετά το 1495 λόγω της βενετικής εύνοιας (Κύρρης, Κυπρ. Σπουδ., ΛΒ', 1968, σσ. 236 - 237).

 

Ο ιστορικός Φλώριος Βουστρώνιος (16ος αιώνας) αναφέρει την ύπαρξη πλουσίων παροικιών Εβραίων κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, που ήταν εγκατεστημένοι στις πόλεις Αμμόχωστο, Λευκωσία και Λεμεσό. Γράφει συγκεκριμένα ότι ο λόρδος της Τύρου Αμωρύ ντε Λουζινιάν, κατά την περίοδο αντιβασιλείας του, όταν το 1306 – 1310 εκθρόνισε τον αδελφό του βασιλιά Ερρίκο Β΄, ενίσχυσε σημαντικά τις οχυρώσεις της Αμμοχώστου φοβούμενος έξωθεν επιχείρηση εναντίον του. Για να καλύψει τις μεγάλες δαπάνες αυτών των κτισμάτων, μεταξύ άλλων εισέπραξε δι’ εξαναγκασμού μεγάλα χρηματικά ποσά από τους Εβραίους της Λευκωσίας, της Αμμοχώστου και της Λεμεσού. Προκύπτει συνεπώς ότι οι Εβραίοι κάτοικοι των τριών αυτών πόλεων, κυρίως εμπορευόμενοι, ήταν ευκατάστατοι και διέθεταν σχετικό πλούτο.

           

Όταν τον Σεπτέμβριο του 1310, μετά τη δολοφονία του Αμωρύ, ο βασιλιάς Ερρίκος Β΄ επανήλθε στο θρόνο του και  εισήλθε στην πρωτεύουσα, όλοι γιόρτασαν στη Λευκωσία, γράφει ο Φλώριος Βουστρώνιος, προσθέτοντας ότι ακόμη και οι Εβραίοι έδειχναν ότι εχαίροντο.

 

Το ότι οι Εβραίοι της Κύπρου ήταν τότε ευκατάστατοι και διέθεταν πλούτο, προκύπτει και από άλλη αναφορά του Φλωρίου: Το 1374, όταν οι Γενουάτες εισέβαλαν στην Κύπρο και προκειμένου να κάλυπταν τις δαπάνες της εκστρατείας τους, επέβαλαν ειδικές φορολογίες στις πόλεις στις οποίες κατόρθωσαν να επιβληθούν. Έτσι, μεταξύ των κατοίκων της Λευκωσίας και της Αμμοχώστου, φορολογήθηκαν από τους εισβολείς και οι Εβραίοι, με τα ποσά των 100.000 δουκάτων (οι της Αμμοχώστου) και των 70.000 δουκάτων (οι της Λευκωσίας).

 

Νέες αρχειακές έρευνες του Benjamin Arbel (‘The Jews in Cyprus: New Evidence from the Venetian Period’, Jewish Social Studies, XLI, no. 1., 1979, σσ. 23 - 40), έχουν δώσει πολλά νέα στοιχεία για τους Εβραίους στην Κύπρο και ειδικά στην Αμμόχωστο επί Βενετοκρατίας. Μερικοί κατάγονταν από την Ισπανία, την Πορτογαλία και την Ιταλία (οι τελευταίοι ήρθαν στα 1551 και 1568) και μετανάστευαν στην Κύπρο οικογενειακώς. Άλλοι ήρθαν από τη Σικελία (1521), άλλοι από την Αντβέρπ (1548) κλπ.

 

Γινόταν διάκριση «ντόπιων» και «ξένων» Εβραίων στην Αμμόχωστο. Στα 1568, ωστόσο, παρά την ως τότε ασφάλειά τους, οι Εβραίοι της Αμμοχώστου διετάχθησαν να την εγκαταλείψουν για λόγους που δεν είναι σαφείς, αν και δεν υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα ότι η διαταγή εκτελέστηκε τουλάχιστον ολοκληρωτικά. Όσοι έφυγαν, εγκατέλειψαν την Κύπρο τελείως. Όσοι έμειναν, πιθανώς λίγοι, θα υπέφεραν όσα και οι άλλοι κάτοικοι δεινά κατά την πολιορκία και παράδοση της Αμμοχώστου στους Οθωμανούς το 1570-1571. Πάντως οι πιο πολλοί είχαν έρθει εκεί στη δεκαετία του 1560. Ο κατάλογος των φορολογουμένων Εβραίων της Αμμοχώστου που σώθηκε, της 26.7.1568, περιλαμβάνει 37 άνδρες.

 

Οθωμανοκρατία

Οκτώ φιρμάνια, που εξεδόθησαν από τις 9 Απριλίου του 1571 (πριν ακόμη τελειώσει ο πόλεμος, αφού η Αμμόχωστος άντεξε ως τον Αύγουστο του 1571) μέχρι τις 22 Αυγούστου του 1577, φανερώνουν μια προσπάθεια εποικισμού της Κύπρου με παραγωγικό πληθυσμό αδιακρίτως φυλής αλλά κυρίως χριστιανικό. Τέτοιοι έποικοι επρόκειτο να μεταφερθούν στην Κύπρο από διάφορα μέρη της Μικράς Ασίας (Ανατολίας) και της Βόρειας Συρίας. Με δυο από τα φιρμάνια, που εξεδόθησαν στις 8 Οκτωβρίου 1576 και στις 22 Αυγούστου 1577, διατασσόταν η μεταφορά στην Κύπρο Εβραίων και η εγκατάσταση τους βασικά στην Αμμόχωστο με στόχο την αναζωογόνηση της οικονομίας και κυρίως του εμπορίου της μετά την καταστρεπτική εκστρατεία του 1570-1571. Δεν είναι βέβαιο αν τελικά ήλθαν Εβραίοι. Πάντως με άλλα δυο φιρμάνια (της 23 Μαϊου 1578 και της 5 Ιανουαρίου 1579) ο σουλτάνος άλλαζε γνώμη κι απαγόρευε την εκτόπιση Εβραίων στην Κύπρο. Συμπερασματικά θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι μικρός αριθμός Εβραίων είχε σταλεί στην Κύπρο, διαφορετικά δεν θα εκδίδονταν τα δυο φιρμάνια που απαγόρευαν (στο εξής) τέτοιου είδους εποικισμό. Και πράγματι, μικροί αριθμοί Εβραίων απαντώνται στην Αμμόχωστο και σε άλλα μέρη της Κύπρου στα κατοπινά χρόνια. Από την Σάφεντ, τη Μανσούρα και την Κουνέιτρα και προ του 1570 είχαν ήδη έρθει Εβραίοι στην Κύπρο, και η διαταγή του σουλτάνου προφανώς σήμαινε ότι δεν είχαν μείνει στο νησί και ειδικά στην Αμμόχωστο αρκετοί Εβραίοι μετά την έξωσή τους στα 1568. Από διάφορες μαρτυρίες του 1590, του 1605, του 1625, του 1675, του 1700 -1709 αποδεικνύεται η παρουσία Εβραίων στην Κύπρο σ’ όλο αυτό το διάστημα, και η εμπορική τους δραστηριότητα, αν και με προϊούσα ελάττωσή τους αριθμητική, που δεν μπορεί εύκολα να εξηγηθεί. Πάντως αυτή συνέβαλε (ή προέκυψε από αυτήν;) στην αδυναμία των πόλεων να αναπτυχθούν σε μεγάλα αστικά κέντρα. Στα 1815 ο Turner γράφει ότι η παρουσία Εβραίων στην Κύπρο είχε απαγορευθεί (από πότε δεν ορίζει), πιθανώς στην περίοδο 1740 - 1760 στα πλαίσια των μεταρρυθμίσεων του 1754(;). Μπορεί όμως να συνδεόταν και προς την έξωση των Εβραίων από την Αίγυπτο και τη νότιο Συρία στα 1760, γιατί από τις θέσεις τους στα τελωνεία παρέβλαπταν το εμπόριο των Ευρωπαίων. Πιθανώς ο διωγμός των Εβραίων τότε, με ευρωπαϊκή υποκίνηση, περιέλαβε και την Κύπρο (βλ. Κ.Π. Κύρρη στις Κυπρ. Σπουδ., Λ', 1966, σσ. 175 - 181 και στα Proceedings of the International Symposium on Political Geography, Nicosia, 1976, σσ. 128, 153). Πάντως στα 1875 στην Κύπρο βρίσκονταν 68 Εβραίοι, ενώ στα 1844 κανένας.

 

Αγγλοκρατία

 Όταν οι Άγγλοι κατέλαβαν την Κύπρο (1878) οι λίγοι Εβραίοι ζούσαν κυρίως από την χρυσοχοΐα, ή ήταν πλανόδιοι μεταπράτες βαμβακερών υφασμάτων του Μάντσεστερ και φτηνών γερμανικών και αυστριακών εμπορευμάτων. Στα 1902 - 1903 ο Σιωνιστής Theodore Herzl μάταια προσπάθησε να πείσει τον Άγγλο υπουργό Αποικιών Τσάμπερλαιν να εγκρίνει μεγάλης κλίμακας μετανάστευση Εβραίων στην Κύπρο. Το ίδιο συνέβη στα 1920 με τον Γερμανό Σιωνιστή Davis Thelsch που ενώ σχεδόν έπεισε τον Έιμερυ, με επιχείρημα ότι οι Εβραίοι έποικοι θα αντιστάθμιζαν την ελληνική παρουσία στο νησί και θα διατηρούσαν την Κύπρο βρετανική, δεν έπεισε τους υπευθύνους του υπουργείου Αποικιών, και το σχέδιο εγκαταλείφθηκε, εν όψει και των αντιδράσεων των Κυπρίων και του κόστους της επιχειρήσεως, που δεν το ανέλαβαν οι Άγγλοι. Στα 1907 είχε ήδη εκδηλωθεί αντίδραση του Θεοφάνη Θεοδότου στο Νομοθετικό Συμβούλιο κατά της περιορισμένης μεταναστεύσεως, κυρίως Ρουμανοεβραίων, που οργάνωναν φάρμες στο Μαρκό, στα Κούκλια Αμμοχώστου και στο Τσολμακτσί (Τύμπου), τα οποία πούλησαν στα τέλη του 1926 κι έφυγαν σχεδόν όλοι στην Παλαιστίνη.

 

Ωστόσο η προσφυγοποίηση των Εβραίων από τον Χίτλερ (15 Σεπτεμβρίου 1935) οδήγησε αρκετούς, πλουσίους κυρίως, να εγκατασταθούν στην Κύπρο, στις πόλεις ως έμποροι και σε φάρμες παραγωγής εσπεριδοειδών, νέων ποικιλιών ντομάτας και φρούτων (Φασούρι κλπ.). Στα 1941 οι πλείστοι έφυγαν φοβούμενοι εισβολή των Γερμανών στην Κύπρο. Έμειναν μόνο για λίγο μερικοί ιδιοκτήτες εργοστασίου κουμπιών και τεχνητών δοντιών. Στη διάρκεια του 1941 - 1945 κ.ε. πολυάριθμοι Εβραίοι πρόσφυγες από τους διωγμούς των Χιτλερικών στην Ευρώπη κατέφυγαν στην Κύπρο, όπου στην Αμμόχωστο (στον Καράολο) οι Βρετανοί οργάνωσαν στρατόπεδα περιθάλψεώς τους, με την πρόθυμη και θερμή συμπαράσταση πλείστων Ελληνοκυπρίων. Η τότε κυπριακή Αριστερά συνέβαλε πολύ στην ανακούφιση των προσφύγων, που ακολούθως μετανάστευαν στο Ισραήλ (ένας απ' αυτούς ήταν ο μετέπειτα διαπρεπής Βυζαντινολόγος David Jacoby). Ομάδες Κυπρίων αριστερών επισκέπτονταν το Ισραήλ στα χρόνια 1947 - 1950 κ.ε. για να μελετήσουν τα «σοσιαλιστικά» κοινόβια «κιμπούτζ» ως πρότυπα για τις ντόπιες συνεργατικές κ.α. κοινοπραξίες τους στην Κύπρο.

 

Βλέπε λήμμα: Εβραίοι και Κύπρος 1946-1949

 

Μετά την ανακήρυξή της σε ανεξάρτητο κράτος το 1960, η Κύπρος διατηρεί διπλωματικές σχέσεις με το κράτος του Ισραήλ, που εγκαθίδρυσε ύστερα από μεγάλη προσπάθεια να πεισθούν οι αραβικές χώρες, με τις οποίες είχε ήδη εγκαθιδρύσει σχέσεις, ότι ήταν αναγκαίο και αβλαβές το μέτρο της αυτό.

 

Η πολιτική της Κυπριακής Δημοκρατίας, είναι φιλική προς το κράτος του Ισραήλ, αντιτίθεται όμως στις επεκτατικές του βλέψεις. Εβραϊκά συμφέροντα υπάρχουν σε κυπριακές επιχειρήσεις. Τα τελευταία χρόνια με επίκεντρο τη Λάρνακα αναπτύχθηκε μια ισχυρή ισραηλιτική κοινότητα (λειτουργούν 2 συναγωγές) με επίκεντρο κυρίως τις εταιρίες τεχνολογίας και του εμπορίου.

Οι πολιτικές, οικονομικές και αμυντικές σχέσεις των δύο χωρών έχουν βελτιωθεί σημαντικά με αποκορύφωμα τη συνεργασία τους στην εξόρυση φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο.  

Τα Κυπριακά Πανεπιστήμια η Κυπριακή Αρχαιολογική Υπηρεσία και άλλα ερευνητικά κέντρα  διατηρούν επιστημονικές σχέσεις με τα αντίστοιχα επιστημονικά ιδρύματα και τα Πανεπιστήμια του Ισραήλ.

 

Πηγή:

1. Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια