Δεματόνα
Μεσαιωνικός οικισμός της Κύπρου, που δεν υπάρχει σήμερα. Σε παλαιό χειρόγραφο, της περιόδου της Βενετοκρατίας, μνημονεύεται οικισμός με την ονομασία Demathonia, μεταξύ εκείνων που ανήκαν διοικητικά στην επαρχία της Κερύνειας. Στον χάρτη του Α. Ortelius (1573) ανευρίσκεται σημειωμένος οικισμός Dumatori στα νότια του οικισμού Capusi (=Καπούτι), το σημερινό Καλό Χωριό της Μόρφου.
Ο Σίμος Μενάρδος σημειώνει την ύπαρξη τοπωνυμίου Δεματόνα παρά το Καπούτι, αλλά κι άλλα παρόμοια τοπωνύμια αλλού, όπως Μαντόναινα στη Λάνια (Λεμεσού). Προσθέτει δε ότι τέτοια τοπωνύμια σχηματίστηκαν από την ύπαρξη εκκλησιών της Παναγίας (=Μαντόνας / Madonne).
Αναφέρουμε ότι πιθανότατα από τη λατρεία της Παναγίας ιδιαίτερα στην περιοχή βόρεια της Μόρφου, όπου υφίστατο ο μεσαιωνικός οικισμός Δεματόνα, προήλθε και η ονομασία του κοντινού χωριού Κυρά (=Παναγία Κυρά).
Ο οικισμός Δεματόνα φαίνεται ότι ήταν μικρός και μάλλον διαλύθηκε κατά την πρώτη περίοδο της Τουρκοκρατίας. Μεταγενέστερες αναφορές στο τοπωνύμιο απαντώνται στους Κώδικες Α΄ και Β΄ της μητρόπολης Κερύνειας σχετικές με την κτημοσύνη της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου στο Καπούτι: ...καί ἓτεραις τῆς ἐκκλησίας τῆς Δεματόνας κοντά εἰς ταῖς ἐληαῖς τοῦ παπαπέτρου, ή και ...εἰς τήν Δεμάτωνα κοντά εἰς ταῖς ἐληαῖς, τοῦ Τελεβάντου..., ή και ...εἰς τήν Δεμάτωναν πουκάτω τῆς ἐκκλησίας τοῦ ἀρχαγγέλου. .. κλπ.
Αργότερα στην περιοχή της Δεματόνας υπήρξε τσιφλίκι, που κατά το α' μισό του 20ού αιώνα πωλήθηκε τμηματικά σε χωρικούς της περιοχής. Τοπική παράδοση ανέφερε ότι στην Παλιοκκλησιάν (=παλαιά εκκλησία, προφανώς αφιερωμένη στην Παναγία) υπήρχε κρυμμένος θησαυρός. Την παλαιά αυτή εκκλησία συνήθιζαν οι τοπικοί να λειτουργούν την 15η Αυγούστου (εορτή της Παναγίας ).
Ο ιστορικός Φλώριος Βουστρώνιος (16ος αιώνας) κάνει λόγο για τον οικισμό αυτό, γράφοντάς τον ως Dematona. Συγκεκριμένα, γράφει ότι ο οικισμός είχε δοθεί ως φέουδο στον αξιωματούχο Φίλιππο Κοντοστέφανο από τον βασιλιά της Κύπρου Ιάκωβο Β΄ μετά την άνοδό του στο θρόνο το 1460. Η αναφορά του Φλωρίου στον οικισμό με την ονομασία Δεματόνα ενισχύει την άποψη ότι η ονομασία προήλθε από την εκεί λατρεία της Παναγίας (ντε Μαντόνα).