Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Οι ασημένιοι δίσκοι της Λάμπουσας είναι μέρος των δυο θησαυρών που βρέθηκαν στα ερείπια της αρχαίας Λαπήθου, που είναι σήμερα γνωστή σαν Λάμπουσα. Ο πρώτος από τους θησαυρούς αυτούς βρέθηκε στα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα, και αγοράστηκε τουλάχιστον το πιο μεγάλο μέρος του, από το Βρεττανικό Μουσείο το 1899. Ο θησαυρός αυτός περιλάμβανε ένα ασημένιο θυμιατό διακοσμημένο με τις μορφές του Χριστού, της Παναγίας και των αποστόλων Πέτρου, Παύλου, Ιωάννη και Ιακώβου, ένα μεγάλο βαθύ δίσκο ή λεκάνη και ένα μικρότερο δίσκο και αριθμό ασημένιων κουταλιών, από τα οποία 24, με διάφορες παραστάσεις, βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο. Εξογκωμένες και μάλλον απίθανες παραδόσεις που κυκλοφορούσαν στην περιοχή αναφέρουν ότι τα ασημένια κουτάλια ήταν 36 κι ότι βρέθηκαν και 36 πηρούνια (πράγμα απίθανο, αφού την εποχή εκείνη δεν χρησιμοποιούσαν πηρούνια) και 36 μαχαίρια.

 

Ο δεύτερος θησαυρός βρέθηκε το 1902 και περιλάμβανε κοσμήματα (σκουλαρίκια, περιδέραια, βραχιόλια, ζώνες, κλπ. από χρυσάφι, μαργαριτάρια και πολύτιμους λίθους), χρυσά μετάλλια και νομίσματα και 14 ασημένιους δίσκους από τους οποίους οι 9 είναι διακοσμημένοι με παραστάσεις από τη ζωή του Δαβίδ σε τεχνική repoussé.

 

Τόσο ο ασημένιος θυμιατός όσο και κάθε ένας από τους ασημένιους δίσκους είναι σφραγισμένοι με πέντε σφραγίδες, που φέρουν προτομές αυτοκρατόρων και τα ονόματα του comes sacrarum largitionum (περίπου του θησαυροφύλακος) και τριών υπαλλήλων που ήταν υπεύθυνοι για το σφράγισμα των αργυρών αντικειμένων που προέρχονταν από την Κωνσταντινούπολη, σαν απόδειξη της γνησιότητος του πολυτίμου μετάλλου.

 

Όλοι οι ασημένιοι δίσκοι αποτελούνται από δυο φύλλα ασημιού και έχουν διαφορετική διάμετρο και βάρος. Στο πρώτο, το πάνω φύλλο, με τεχνική repoussé εικονίζονται είτε άγιος είτε σκηνές από τη ζωή του Δαβίδ ή εγχάρακτοι κύκλοι με διακοσμητικές ταινίες και σταυρούς με τεχνική niello.To δεύτερο φύλλο καλύπτει την κάτω επιφάνεια του πρώτου φύλλου και απολήγει στο κέντρο σε δακτυλιοειδή βάση. Εδώ στο δεύτερο φύλλο, πριν από την επεξεργασία του βρίσκονται οι πέντε σφραγίδες που βεβαιώνουν τη γνησιότητα του μετάλλου.

 

Από τον πρώτο θησαυρό δυο ασημένιοι δίσκοι βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο. Ο πιο μικρός από τους δίσκους αυτούς έχει διάμετρο 24,5 εκ. και έχει τη μορφή λεκάνης αφού έχει βάθος που φθάνει τα 7,8 εκ. Η περιφέρεια του δίσκου είναι διακοσμημένη με πλατιά έκτυπη ταινία που αποτελείται από δυο κύκλους με ασπιδόμορφα κοσμήματα ή ανθέμια. Στο κέντρο πλατιά εγχάρακτη ζώνη με φυτικό βλαστό περικλείει τη μορφή μάρτυρα αγίου που συνήθως αναγνωρίζεται σαν ο άγιος Σέργιος.

 

Ο άλλος δίσκος έχει διάμετρο 26,9 εκ. Στο κέντρο του υπάρχει κυκλική εγχάρακτη ζώνη με φυτικό βλαστό που περικλείει σταυρό, σε τεχνική niello.

 

Ο δίσκος με τη μορφή του αγίου Σεργίου κατασκευάσθηκε, όπως φαίνεται από τις σφραγίδες, επί Κωνσταντίνου του Γ' μεταξύ 641 - 651, ενώ ο άλλος δίσκος, επί αυτοκράτορα Τιβερίου μεταξύ 578 -582.

 

Οι πιο σημαντικοί ασημένιοι δίσκοι της Λάμπουσας είναι εκείνοι του δεύτερου θησαυρού. Συνολικά από το δεύτερο θησαυρό σώθηκαν 14 δίσκοι. Εννέα από τους δίσκους αυτούς φέρουν παραστάσεις από τη ζωή του Δαβίδ, ενώ οι υπόλοιποι πέντε φέρουν είτε σταυρικά μονογράμματα, είτε σταυρούς που περιβάλλονται από κυκλική ζώνη με φυτικό διάκοσμο. Πέντε από τους δίσκους αυτούς, τρεις με παραστάσεις από τη ζωή του Δαβίδ, που είχαν κατασχεθεί, μαζί με άλλα κοσμήματα, φυλάσσονται σήμερα στο Κυπριακό Μουσείο στη Λευκωσία. Όλοι οι δίσκοι με παραστάσεις από τη ζωή του Δαβίδ φέρουν σφραγίδες με τη μορφή του αυτοκράτορα Ηρακλείου, το μονόγραμμα του, το μονόγραμμά του comes sacrarum largitionum Θεοδώρου και τα ονόματα Θεοχάριστος, Κομιτάς, Σχολαστίκις και Κοσμάς που ανήκουν στους λειτουργούς που σφράγισαν το ασήμι. Έτσι οι δίσκοι με σκηνές από τη ζωή του Δαβίδ μπορούν να χρονολογηθούν μεταξύ των ετών 613 και 630.

 

Η τεχνική που ακολουθήθηκε είναι εκείνη του repoussé. Η εικονογραφία των σκηνών του Δαβίδ σχετίζεται με μια σειρά από μικρογραφίες ψαλτηρίων με κλασσικίζουσα τεχνοτροπία, πιο σημαντικό από τα οποία είναι το ψαλτήρι με τον αρ. Paris. Gr. 139 που βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη στο Παρίσι. Οι δίσκοι της Λάμπουσας όμως είναι πολύ παλαιότεροι από τα ψαλτήρια αυτά και σχετίζονται μάλλον προς τα αρχαιότερα πρότυπα των ψαλτηρίων αυτών. Γι' αυτόν άλλωστε τον λόγο έχουν και εικονογραφικές διαφορές από τα ψαλτήρια αυτά και παρουσιάζουν και σκηνές που δεν χρησιμοποιούνται στα ψαλτήρια. Η τεχνοτροπία των σκηνών στους δίσκους της Λάμπουσας ακολουθεί παλαιότερα ελληνιστικά και ρωμαϊκά πρότυπα και συνεχίζει την παράδοση της αργυροχοΐας της ύστερης αρχαιότητας στον 7ο αιώνα.

 

Στο Κυπριακό Μουσείο σώζονται οι ακόλουθοι ασημένιοι δίσκοι της Λάμπουσας:

1. Δίσκος διαμέτρου 44 εκ. Στο κέντρο έχει εγχάρακτη κυκλική διακοσμητική ταινία με φυτικό βλαστό που περιβάλλει σταυρόσχημο μονόγραμμα που μπορεί να διαβαστεί ΙΩΑΝΝΟΥ ή ΑΝΤΩΝΙΟΥ με τεχνική niello. Η   αυτοκρατορική σφραγίδα είναι του αυτοκράτορα Φωκά και επομένως ο δίσκος έγινε μεταξύ 602 - 610 μ.Χ.

 

2. Δίσκος διαμέτρου 36 εκ. Είναι διακοσμημένος με επίχρυσους κύκλους με εγχάρακτο φυτικό βλαστό που περιβάλλει κυκλικά σταυρό κατασκευασμένο με τεχνική niello. Ο δίσκος αυτός έγινε επί αυτοκράτορα Ηρακλείου όπως φαίνεται από τις σφραγίδες μεταξύ 613 - 630 μ.Χ.

 

3. Δίσκος με διάμετρο 14 εκ. Στο δίσκο αυτό εικονίζεται ο Δαβίδ καθισμένος σε βράχο με τη λύρα στο αριστερό χέρι να δέχεται τον απεσταλμένο του Σαμουήλ (Α' Βασιλ. Ιστ', 11 -12). Στο κάτω μέρος εικονίζονται δυο πρόβατα και φυτικοί βλαστοί στο τοπίο, ενώ στο πάνω μέρος ο ουρανός με τον ήλιο, το φεγγάρι και αστέρια.

 

4. Δίσκος με διάμετρο 14 εκ. Στο δίσκο αυτό εικονίζεται ο Δαβίδ με το αριστερό γόνατο στη ράχη αρκούδας την οποία έχει αρπάξει από το κεφάλι με το αριστερό και ετοιμάζεται να τη σκοτώσει με το ρόπαλο που κρατεί στο δεξί χέρι. Στ' αριστερά, γεμίζει το κενό ένα δέντρο (Α' Βασιλ. ΙΖ', 36).

 

5. Δίσκος με διάμετρο 26,8 εκ. Στο δίσκο αυτό εικονίζεται ο γάμος του Δαβίδ με την κόρη του Σαμουήλ Μελχόλ (Α' Βασιλ. ΙΗ, 20 - 29). Η σκηνή εικονίζεται μπροστά σε κτίριο που υποδηλώνουν τέσσερις κίονες που φέρουν επιστύλιο το οποίο στο κέντρο σχηματίζει τόξο. Στο κέντρο εικονίζεται ο Σαούλ και σε πρώτο πλάνο ο Δαβίδ να κρατεί το χέρι της Μελχόλ. Στα άκρα δυο αυλητές. Κάτω, κάλαθος πλήρης και δεξιά και αριστερά δυο φλασκιά.

 

Οι υπόλοιποι έξι δίσκοι με σκηνές από τη ζωή του Δαβίδ όπως και τρεις άλλοι με σταυρικά μονογράμματα πουλήθηκαν στο εξωτερικό όπου εξήχθησαν λαθραία. Τους έξι δίσκους με παραστάσεις από τη ζωή του Δαβίδ και ένα δίσκο με μονόγραμμα αγόρασε στο Παρίσι ο Αμερικανός Pierpont Morgan το 1906. Το 1917 ο γιος του τους δώρισε στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης μαζί με την υπόλοιπη συλλογή του πατέρα του. Οι δίσκοι αυτοί είναι οι εξής:

 

1. Δίσκος με διάμετρο 26 εκ. Ο Σαμουήλ χρίει τον Δαβίδ (Α' Βασιλ. Ιστ', 12-13). Μπροστά σε κτίριο όπως εκείνο του δίσκου με το γάμο του Δαβίδ εικονίζεται ο Σαμουήλ να χρίει με το κέρας τον Δαβίδ που στέκεται στο κέντρο στραμμένος προς τον Σαμουήλ. Πίσω από τον Δαβίδ εικονίζεται ο πατέρας του και στα δυο άκρα δυο από τους αδελφούς του. Κάτω χαμηλά εικονίζεται βωμός με πυράν και δεξιά του βωμού σκοτωμένος ταύρος και αριστερά κριάρι.

 

2. Δίσκος με διάμετρο 26,5 εκ. Ο Δαβίδ ενώπιον του Σαούλ (Α' Βασιλ. Ιστ', 19 -21). Ο Σαούλ, με φωτοστέφανο, κάθεται, στο κέντρο, σε θρόνο χωρίς ερεσείνωτο. Στα δεξιά εικονίζεται ο Δαβίδ αγένειος με φωτοστέφανο στραμμένος προς τον Σαούλ. Δεξιά του Σαούλ, στραμμένος προς τον Σαούλ στέκει γενειοφόρος άνδρας με ποδήρη χιτώνα όπως και ο Σαούλ. Στα δυο άκρα δυο στρατιώτες. Κάτω κάλαθος γεμάτος και δυο φλασκιά. 

 

3. Δίσκος με διάμετρο 14 εκ. Ο Δαβίδ σκοτώνει το λιοντάρι (Α' Βασιλ. ΙΖ', 34 - 35). Σκηνή όμοια με το φόνο της αρκούδας αλλά που εκτυλίσσεται σε αντίθετη κατεύθυνση. Ο Δαβίδ εικονίζεται σε στάση τρία τέταρτα. Κάτω σκοτωμένο πρόβατο.

 

4. Δίσκος με διάμετρο 26 εκ. Ο Δαβίδ δοκιμάζει την πανοπλία του Σαούλ (Α' Βασιλ. ΙΖ', 37 - 39). Μπροστά στο γνωστό αρχιτεκτόνημα, στο κέντρο ο Δαβίδ με την πανοπλία. Αριστερά, ως προς τον θεατή, ο βασιλιάς Σαούλ και δεξιά γενειοφόρος άνδρας ετοιμάζεται να φορέσει στον Δαβίδ την περικεφαλαία. Στα άκρα δυο πολεμιστές. Κάτω η ασπίδα και το τόξο.

 

5. Δίσκος με διάμετρο 49,4 εκ. Η μονομαχία Δαβίδ και Γολιάθ (Α' Βασιλ. ΙΖ', 39 - 40). Η σκηνή εκτυλίσσεται σε τρεις ζώνες από τις οποίες η μεσαία είναι διπλάσια σε μέγεθος. Στην πάνω ζώνη ανάμεσα σε δυο οχυρωμένες πόλεις εικονίζονται όρθιοι ο Δαβίδ κι ο Γολιάθ να συζητούν ενώ στο μέσο τους κάθεται ποτάμιος θεός, πάνω από τον οποίο εικονίζεται ο ουρανός με τον ήλιο και το φεγγάρι. Στη μεσαία ζώνη εικονίζεται η καθαυτό μονομαχία. Ο Δαβίδ κρατεί σφενδόνη, ενώ ο βαριά οπλισμένος Γολιάθ ετοιμάζεται να κτυπήσει τον Δαβίδ με το δόρυ. Στα δυο άκρα υπάρχουν δυο Εβραίοι στρατιώτες και δυο Φιλισταίοι. Τέλος στην κάτω ζώνη ο Δαβίδ κόβει το κεφάλι του Γολιάθ που είναι πεσμένος κάτω.

 

6. Δίσκος με διάμετρο 14 εκ. Ο Δαβίδ και ο στρατιώτης. Ίσως παριστάνεται η συνάντηση  του  Δαβίδ   με τον  Αιγύπτιο στρατιώτη (Α' Βασιλ. Δ', 11). Ο Δαβίδ εικονίζεται αριστερά με φωτοστέφανο με το δεξί χέρι τεταμένο σε σχήμα ομιλίας. Απέναντί του στρατιώτης με πανοπλία και με υψωμένο το δεξί χέρι σε σχήμα ομιλίας. Κάτω ανάμεσα στους δυο συνομιλητές η ασπίδα του στρατιώτη και πάνω ο ουρανός με τον ήλιο και το φεγγάρι. Στο Μητροπολιτικό Μουσείο φυλάγεται και δίσκος διαμέτρου 13,4 εκ. με εγχάρακτη διακόσμηση με βλαστό κισσού σε κύκλο που περιβάλλει μονόγραμμα το οποίο μπορεί να διαβαστεί ΔΩΡΟΘΕΟΥ ή πιο πιθανό ΘΕΟΔΩΡΟΥ σε τεχνική niello. Από τις σφραγίδες φαίνεται ότι έγινε επί αυτοκράτορα Ηρακλείου μεταξύ 610- 613.

 

Άλλος δίσκος με την ίδια διάμετρο και τον ίδιο ακριβώς διάκοσμο φυλάγεται στη συλλογή του Dumbarton Oaks της Ουάσιγκτον. Αν και είναι άγνωστη η προέλευση του δίσκου αυτού, θεωρείται ότι προέρχεται και αυτός από τη Λάμπουσα. Τέλος ένας άλλος δίσκος με διάμετρο 25,5 εκ., όμοιος με τους δυο προηγούμενους βρίσκεται στη Walters Art Gallery της Βαλτιμόρης. Μια όμως από τις σφραγίδες των λειτουργών που πιστοποιούν την γνησιότητα έχει άλλο όνομα. Παρόλα αυτά θεωρείται ότι προέρχεται και αυτός από τη Λάμπουσα. Οι τρεις τελευταίοι ασημένιοι δίσκοι δεν συνδέονται άμεσα με τον δεύτερο θησαυρό της Λάμπουσας ή τουλάχιστον δεν αναφέρονται μαζί με τους δίσκους με παραστάσεις από τη ζωή του Δαβίδ. Γι’ αυτό είναι πιθανό ότι εξήχθησαν λαθραία από την Κύπρο χωριστά από τους άλλους δίσκους και ίσως και μεμονωμένα. Πιθανό όμως και να μη είναι μέρος του δεύτερου θησαυρού. Φαίνεται ωστόσο ότι προέρχονται από την Κύπρο. Παρόμοιοι ασημένιοι δίσκοι βρέθηκαν και σε άλλα μέρη και φυλάγονται σήμερα σε διάφορα Μουσεία στην Ευρώπη και την Αμερική.

 

Αθ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ