Ανομβρία
Χαρακτηρίζεται η μεγάλη χρονική περίοδος κατά την οποία παρατηρείται πλήρης έλλειψη βροχής ή ελάχιστη βροχή. Η έλλειψη βροχής για μεγάλες χρονικές περιόδους επηρεάζει σημαντικά το κλίμα ενός τόπου, προκαλεί σοβαρές ή ολοκληρωτικές καταστροφές στις καλλιέργειες και μειώνει ή εξαντλεί τα υπόγεια και άλλα αποθέματα νερού. Σε διάφορες χώρες, ιδίως αφρικανικές, η ανομβρία και το επακόλουθό της, η ξηρασία, έχουν ως αποτέλεσμα τον θάνατο χιλιάδων ανθρώπων και ζώων.
Στην Κύπρο δεν σημειώνονται τέτοιας έκτασης καταστροφές γιατί η συχνά παρατηρούμενη έλλειψη βροχής δεν καλύπτει τόσο μεγάλα χρονικά διαστήματα ώστε να χαρακτηρίζονται ως ανομβρίες. Τα χρονικά διαστήματα κατά τα οποία παρατηρείται στην Κύπρο έλλειψη βροχής μπορούν να χαρακτηριστούν περισσότερο ως άνομβρα διαλείμματα παρά ως ανομβρίες.
Σε παλαιότερες όμως εποχές είχαν παρατηρηθεί στην Κύπρο μεγάλες περίοδοι ανομβρίας, που προκάλεσαν σημαντικές καταστροφές. Η μεγαλύτερη ανομβρία στην Κύπρο, για την οποία δεν υπάρχουν ιστορικές μαρτυρίες αλλά μόνο παραδόσεις, και ιδίως εκκλησιαστικές παραδόσεις, συνέβη κατά το πρώτο μισό του 4ου αιώνα μ.Χ. και συνδυάστηκε με την επίσκεψη στο νησί της αγίας Ελένης. Παραστατικά αφηγείται το γεγονός ο μεσαιωνικός χρονογράφος Λεόντιος Μαχαιράς (Χρονικόν.... παρ. 3):
... Ἐγίνην πεῖνα μεγάλη ἀποῦ ἀβροχίαν, καί οὓλη ἡ σπορά ἐχάθηκεν καί ἡ πεῖνα ἐγίνην μεγάλη, καί οὗλα τά νερά τῶν βρύσων ἐξεράναν, καί ἐπηγαίνναν ἀποῦ τόπον εἰς τόπον [οἱ ἂνθρωποι] μέ τά κτηνά τους νά εὓρουν νερόν, νά ζήσουν καί τά κτηνά τους˙ καί οὗλα ἐστεγνῶσαν, καί λάκκοι καί βρύσες, καί ἀφῆκαν τήν πανθαύμαστην Κύπρον [και την εγκατέλειψαν οι κάτοικοι της] καί ἐπεράσαν ὠδά κ' ἐκειά ὃπου πασαείς ηὗρεν ἀνάπαυσιν καί τό νησσίν ἒμεινεν χωρίς τινάν [κάτοικο] χρόνους λς' (36)... Τότε ἐπῆρεν ὁρισμόν ἡ ἀγία δέσποινα Ἑλένη ...καί ἦρτεν εἰς τήν Κύπρον ...καί ηὗρεν τό νησσίν ἒρημον...
Η θρυλούμενη αυτή ανομβρία που, κατά την παράδοση, διάρκεσε 36 χρόνια, και που προκάλεσε την καθολική ερήμωση της Κύπρου μετά από αναγκαστική φυγή όλων των κατοίκων της, τερματίστηκε μετά τη δεύτερη επίσκεψη της αγίας Ελένης στην Κύπρο, κι όταν αυτή βρήκε ήδη τον Τίμιο Σταυρό, κομμάτια του οποίου άφησε στο νησί. Η παράδοση λέει ακόμη ότι αποτέλεσμα της ανομβρίας ήταν και η τεράστια αύξηση των ερπετών, που τελικά εξολοθρεύτηκαν από πολλές γάτες.
Τόσο η παρατεταμένη ανομβρία όσο και η ερήμωση του νησιού εξ’ αιτίας αυτής, κατά την εποχή των επισκέψεων της αγίας Ελένης στην Κύπρο, το 326 και το 327 μ.Χ., όχι μόνο δεν μαρτυρούνται επαρκώς αλλά και διαψεύδονται τόσο από τις πηγές όσο και από την αρχαιολογική έρευνα. Δεν μπορούσε να ήταν έρημη η Κύπρος εφόσον κατά τη σύγκρουση Μεγάλου Κωνσταντίνου και Λικινίου, το 324 μ.Χ. συνέδραμε στρατιωτικά τον Λικίνιο με 30 τριήρεις (Ζώσιμος, Ιστορία, 2.22.2). Εξάλλου, το 325, ένα χρόνο πριν την επίσκεψη της αγίας Ελένης, η Εκκλησία της Κύπρου εκπροσωπήθηκε στην Α’ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια, μάλιστα με ισχυρή αντιπροσωπεία στην οποία μετείχε και ο άγιος Σπυρίδων στου οποίου τον «Βίο» δεν γίνεται ούτε λόγος για ερήμωση του νησιού. Τέτοιες και άλλες μαρτυρίες διαψεύδουν την εντύπωση για μία έρημη και ακατοίκητη Κύπρο.
Εξάλλου, η ίδια η παράδοση περί των έργων τα οποία είχε κάνει η αγία Ελένη στην Κύπρο κατά τις (προφανώς πολύ σύντομες) επισκέψεις της, περιέχουν παραδοξότητες. Αν ήταν δυνατό, για παράδειγμα, σε μία έρημη χώρα όπου δεν υπήρχε ούτε σταγόνα νερού, μία των προτεραιοτήτων της αγίας θα ήταν να έκτιζε…γεφύρι στην Τόχνη, σε ένα χωριό - ούτε καν σε μία πόλη.
Κακώς επίσης η παράδοση συνδέει την αγία Ελένη με πράξεις όπως η μεταφορά γάτων (πότε και από πού;) για εξολόθρευση φιδιών, ή ακόμη και η μεταφορά εποίκων (πότε και από πού;) για εγκατάσταση και επανακατοίκηση του νησιού, πράξεις που όχι μόνο δεν μαρτυρούνται αλλά και αυτοδιαψεύδονται. Η αγία Ελένη, ας σημειωθεί, ήταν τότε σε πολύ προχωρημένη ηλικία και πέθανε λίγο αργότερα.
Εξάλλου, και οι πηγές αλλά και η αρχαιολογική έρευνα δείχνουν ότι οι πόλεις της Κύπρου άκμαζαν τότε. Η πρωτεύουσα του νησιού, Σαλαμίνα, ήταν εκείνη που έπαθε τις μεγαλύτερες καταστροφές λίγο αργότερα, από τους ισχυρούς σεισμούς του 332 και του 342. Δεν ήταν δυνατό λοιπόν το νησί να υπήρξε έρημο για 36 χρόνια, να άρχισε να αποκτά πάλι ζωή από το 336 ή 337, και να είχε φθάσει σε τέτοια ακμή το 332 για να υποστεί τις μεγάλες καταστροφές. Συνεπώς η μεγάλη και παρατεταμένη ανομβρία και η θρυλούμενη ερήμωση του νησιού συνδέθηκαν με την επίσκεψη της αγίας Ελένης αργότερα από την εκκλησιαστική παράδοση, χωρίς ιστορική βάση και τεκμηρίωση. Επειδή όμως οι περίοδοι ανομβρίας δημιουργούσαν κάθε τόσο ιδιαίτερα σοβαρά προβλήματα στο λαό, λόγω και του ότι η οικονομία του τόπου βασιζόταν ιδίως στη γεωργία και κτηνοτροφία, το ζήτημα της ανομβρίας πήρε, στην τοπική παράδοση, διαστάσεις θρύλου.
Περίοδοι ανομβρίας και πρόκληση εκτεταμένων καταστροφών, αλλά και το αντίθετο, περίοδοι άφθονων βροχών και καταστροφικών πλημμυρών, δεδομένου πάντοτε του ότι η Κύπρος ήταν χώρα βασικά γεωργοκτηνοτροφική, μαρτυρούνται σε διάφορες εποχές (δες και λήμμα πλημμύρες). Θα πρέπει να τονιστεί ότι σε παλαιότερες εποχές δεν υπήρχε καμιά κρατική ή άλλη κάλυψη για τον αγρότη και τον κτηνοτρόφο και γενικά για το λαό, ούτε σε περιπτώσεις ανομβρίας ούτε σε περιπτώσεις πολυομβρίας ούτε σε περιπτώσεις οιωνδήποτε άλλων καταστροφών (επιδρομές, πόλεμοι, σεισμοί, καταστροφές από σμήνη ακρίδων, επιδημίες κλπ.). Σε τέτοιες (συχνές) περιπτώσεις ο λαός βρισκόταν μπροστά στο φάσμα της πείνας, της δυστυχίας, της εξαθλίωσης, συχνά και αυτού τούτου του θανάτου. Συνεπώς οι διαθέσεις του καιρού ήσαν καίριος παράγοντας στην καθόλου ζωή των ανθρώπων. Η καταστροφή ήταν μάλιστα ολοκληρωτική όταν συνδυάζονταν δύο ή και περισσότερα κακά, όπως για παράδειγμα η ανομβρία και μαζί η επιδρομή των ακρίδων (δες και λήμμα ακρίδες). Τέτοιες καταστροφές ανάγκαζαν ενίοτε αρκετούς των Κυπρίων σε φυγή και μετανάστευση, όχι όμως σε βαθμό ερήμωσης του νησιού.
Ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός (1788) σημειώνει χαρακτηριστικά: «…και η Νήσος δυστυχούσα από τας συνεχείς ανομβρίας καί από την φθοράν των ακρίδων εις τα γεννήματα, άρχισαν να φεύγουσιν οι κάτοικοι από τον τόπον…» Και αλλού πάλι: «…έτει δε 1757. Πείνα σκληρά εις τον τόπον εξ’ αιτίας της ανομβρίας καί της ακρίδος […] Εξ’ αυτής πολύ πλήθος έφυγεν εκ της Νήσου εις τα μέρη της Συρίας και Ανατολής…» (Κυπριανός, «Ιστορία Χρονολογική…», έκδοση Α. Παυλίδη, 1997, σελ. 460, 470, 472).
Σε τέτοιες περιόδους ανομβρίας γίνονταν λιτανείες, παρακλήσεις, δεήσεις, ολονυκτίες και περιφορές αγίων εικόνων, ιδίως της εικόνας της Παναγίας του Κύκκου. Στο «Χρονικό της Λύσης», που καλύπτει την περίοδο από το 1800 μέχρι το 1913, συχνά ο κάθε χρόνος χαρακτηρίζεται ως καλός ή κακός με βάση και κριτήριο το εάν υπήρξαν ικανοποιητικές βροχές ή όχι. Ακόμη και σε περιπτώσεις όπου οι άφθονες βροχές προκαλούσαν πλημμύρες, καταστροφές ή και θανάτους, ο χρόνος χαρακτηρίζεται ως καλός, ακριβώς επειδή υπήρξαν βροχές και άρα θα υπήρχε και παραγωγή αγαθών και θα αποφευγόταν το φάσμα της πείνας. Δεν είχε σημασία εάν για κάποιους λόγους λίγοι ή περισσότεροι άνθρωποι πέθαιναν, ο χρόνος ήταν καλός εάν υπήρχαν ικανοποιητικές βροχές. Μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα:
«1806. Εχόρτασεν η γή Ιανουαρίου πρώτην. Χρόνος καλός […] εθανατώ-σαν πολλούς Χριστιανούς…»
«1813. Χρόνος καλός. ‘Ηλθεν το θανατικόν καί έκαμεν μεγάλην φθοράν…»
«1816. Μεγάλη αστοχία. Η Αγία Εικόνα [του Κύκκου] επήγεν εις το Μοναστήρι [μετά από λιτάνευση σε πολλά μέρη]. Μεγάλη πείνα…»
«1826. Μεγάλη αστοχία. Η Αγία Εικόνα επήγεν εις τον Κύκκον. Μεγάλη πείνα…»
«1832. Χρόνος καλός. Μέσα στον Μάιον ολίγον θανατικόν…»
«1835. Χρόνος καλός. Έγινεν το θανατικόν…»
«1837. Μεγάλη αστοχία […]Μεγάλη πείνα…»
«1838. Πάλιν τα νερά ολίγα καί η πείνα πολλή […]Μέσα εις τον Μάρτην ήλθεν η Αγία Εικόνα του Κύκκου…»
«1840. Χρόνος μεσαίος. Επειδή επόλλυνεν η ακρίδα, έφαγε τα σπερμένα του τόπου…»
«1865. Χρόνος καλός. Βροχές πολλές. ‘Ηλθεν η χολέρα καί απέθαναν πολλοί…»
Φαίνεται μέσα από τέτοια παραδείγματα πόσο σημαντική για την επιβίωση του πληθυσμού ήταν η εκάστοτε διάθεση του καιρού. Κύρια έγνοια ήταν εάν θα υπήρχαν ικανοποιητικές βροχές ή όχι. Ακόμη και σε περιπτώσεις μαζικών θανάτων από επιδημίες ή άλλους λόγους, ο χρόνος ήταν καλός εάν υπήρχε ικανοποιητική βροχόπτωση.
Α. ΠΑΥΛΙΔΗΣ